Det kanadiske polararkipelet

	Det kanadiske polararkipelet
	øygruppe
Land	Canada
	; Det kanadiske polararkipelet; 75°N 90°W / 75°N 90°W
	Kart som viser Det kanadiske polararkipelet. Kart som viser Det kanadiske polararkipelet.
	Wikimedia Commons: Canadian Arctic Archipelago

Det kanadiske polararkipelet er ei stor gruppe øyar som ligg nord for fastlandet i det nordlege Canada. Øygruppa består totalt av 36 469 øyar, der 94 blir rekna som større øyar (med eit areal større enn 130 km²). Totalt areal er anslått til rundt 1,4 millionar km².

Geografi og geologi

I arkipelet finst seks av dei 30 største øyane i verda. Baffinøya er den største, på storleik med Spania. Mellom øyane ligg store sund, område som andre stader i verda ville blitt karakteriserte som hav. Sunda utgjer ulike ruter av den historiske Nordvestpassasjen.

Øygruppa dekker eit enormt område. Dei sørlegaste øyane, inst i Hudsonbukta, ligg på høgde med London. Det nordlegaste punktet er ca. 750 kilometer frå Nordpolen. Avstanden aust-vest er om lag 2 750 kilometer.

Dei store austlege øyane i arkipelet er fjellrike, med toppar på over 2 000 moh. Dei høgareliggande områda på desse øyane er normalt dekte av is, denne utgjer 75 % av all is og breis i Canada, og 1/3 av landisen i verda, bortsett frå på Grønland og i Antarktis. Dei austlege øyane inkluderer òg den nordlege delen av det kanadiske skjoldet, som i nokre område består av flattliggande stein frå paleozoikum (251-542 millionar år gammal).

Dei nordlege og vestlege områda av arkipelet, der dei mest vesentlege er Dronning Elizabeth-øyane, består av yngre, sterkt folda sedimentære bergartar som har danna nokre fjellområde på Axel Heibergs land, Devonøya og Ellesmereøya.

Dei sentrale og vestlege øyane er generelt flate, mindre enn 200 moh., og består av sedimentær stein frå kambrium til kenozoikum.

Den geologiske variasjonen har laga eit mangfald av ulike typar landskap: taggete fjellrekker, djupe fjordar mellom høge fjell, høglands- og låglandssletter. Området er rikt på mineral, m.a. gull og diamantar, medan ein har funne olje og gass i område med sedimentær stein. Det er òg funne kol i nokre område.

I sunda mellom øyane varierer havdjupna mellom 100 og 600 meter. Kontinentalsokkelen når djupner frå 550 meter i vest til 200 meter i aust. Den dominerande straumretninga er frå Nordishavet gjennom Naressundet og vidare austover gjennom Lancastersundet.

Dei største øyane

Namn	Territorium*	Areal (km²)	Areal rangering		Folketal (2001)
Namn	Territorium*	Areal (km²)	Verda	Canada	Folketal (2001)
Baffinøya	NU	507 451	5	1	9 563
Kitlineq (Victoria Island)	NT, NU	217 291	8	2	1 707
Ellesmereøya	NU	196 236	10	3	168
Banksøya	NT	70 028	24	5	114
Devonøya	NU	55 247	27	6	0
Axel Heibergs land	NU	43 178	32	7	0
Mjølvilleøya	NT, NU	42 149	33	8	0
Salliq (Southampton Island)	NU	41 214	34	9	718
Prince of Wales Island	NU	33 339	40	10	0
Somersetøya	NU	24 786	46	12	0
Bathurstøya	NU	16 042	54	13	0
Prince Patrick Island	NT	15 848	55	14	0
Qikiqtaq (King William Island)	NU	13 111	61	15	1279
Ellef Ringnes' øy	NU	11 295	69	16	0
Bylotøya	NU	11 067	72	17	0

NT = Nordvestterritoria, NU = Nunavut

Flora og fauna

Talet på plantearter minkar betrakteleg nord for fastlandet i Canada. Det finst ikkje tre eller skog på øyane. I staden dominerer vegetasjon som er typisk for tundra: dvergbuskar, gras, mose og lav. Det finst om lag 270 artar av karplantar, 325 artar av mose, 100 artar av levermose og 550-600 artar av lav.

Talet på dyrearter minkar òg nord for fastlandet. Det finst rundt 20 artar av pattedyr på øyane, i små tal. Øyane er habitat for peary-karibuen, den minste av karibu-artane. Andre pattedyr på øyane er moskusfe, fjellrev, arktisk ulv, lemen og polarhare. Om sommaren held meir enn 60 fuglearter til i arkipelet, men berre 6 av desse overvintrar. Havområda rommar artar som isbjørn, kvalross og ulike kval- og selartar, mellom anna narkval og kvitkval.

Av insekt finst rundt 700 artar i arkipelet.

Klima

På dei nordlegaste øyane er det mørketid 3-4 månader om vinteren, og midnattssol 3-4 månader om sommaren. Gjennomsnittleg årstemperatur ligg på rundt –20°C i nord og –6°C sør på Baffinøya. Sommartemperaturen stig over frysepunktet berre i eit par månader. Nedbørsmengdene er små, frå 400 mm årleg sør på Baffinøya, til 100 mm sentralt på Ellesmereøya. Dronning Elizabeth-øyane blir rekna som polar ørken, med mindre enn 150 mm årleg nedbør. Heile området er dekt av permafrost, opptil 550 meter djup. Eit meter-tynt lag tiner om sommaren.

Historie

Det kanadiske polararkipelet har vore folkesett av inuittar og føregangarane deira i rundt 4 000 år. Det bur framleis inuittar her, spreidd langs kysten av øyane. Det har vore kontakt mellom dei grønlandske og dei kanadiske inuittane. Dei hadde òg kontakt med norrøne folk som budde i Grønland i mellomalderen. Den europeiske utforskinga av området byrja for alvor seint på 1500-talet. Martin Frobisher, John Davis, William Baffin og Robert Bylot drog på ulike ekspedisjonar for å leita etter Nordvestpassasjen. Mange geografiske særdrag i området er oppkalla etter dei.

Det blei gjort fleire forsøk på å finna Nordvestpassasjen fram til byrjinga av 1900-talet, då Roald Amundsen lykkast med forsøket sitt.

Canada byrja å fokusera meir på området i 1940- og 1950-åra, og skipa vêrstasjonar og basar for militær overvaking her. Øyane blei òg systematisk kartlagde. Det meste av den ikkje-inuittiske folkesetnaden her består av offentlege tenestefolk og militære.

I 1999 blei mesteparten av øygruppa del av det nye territoriet Nunavut (som tyder «landet vårt»). Dette gav inuittane større grad av sjølvstyre.

Galleri

Formasjonar av dolomitt på Belcher-øyene i Hudsonbukta.
Fjord nord på Baffinøya.
Barbeau Peak på Ellesmereøya.
Moskusfe på Kitlineq (Victoria Island).
Iqaluit, den største busetnaden i øygruppa.

Kjelder

Denne artikkelen bygger på «Det kanadiske polararkipelet» frå Wikipedia på bokmål, den 17. juli 2022.