Amerikanske urfolk

Amerikanske urfolk er alle dei ulike folkeslaga som heldt til i Amerika før Columbus innleia koloniseringa av verdsdelen. Tidlegare, nokså upresise nemningar for desse folka er indianarar og eskimoar.

Gut frå Hooper Bay i Alaska (Foto: Edward S. Curtis, 1930)

Kvinne og jente av hopifolket frå Arizona (Foto: Henry Peabody rundt 1900)

Xavantefolk frå Brasil utfører ein tradisjonell dans. (Foto: Gervásio Baptista/ABr 2004)

Historie

Antropologisk og genetisk forsking tyder på at dei amerikanske urfolka vandra inn i verdsdelen frå Sibir over ei landbru i Beringsundet for 17 000 til 11 000 år sidan. Dette kan ha skjedd i fleire bølger og førte til slutt til at verdsdelen blei busett av folkegrupper med ulike kulturar og levevis.

Medan mange grupper, særleg i Nord-Amerika, levde som nomadar av jakt og sanking, skapa andre jordbrukssamfunn med landsbyar og byar, som i Aztekar- eller Inkariket. Dei fleste levemåtane blei likevel sterkt endra etter at dei kom i kontakt med europearar, som innførte religion og samfunnsordningar frå sin verdsdel, i tillegg til nye dyr, sjukdommar, materiale og våpen.

Talet på dei innfødde amerikanarane sokk kraftig etter koloniseringa som følgje av erobringskrigar, tvangsflytting og sjukdommar dei ikkje hadde resistens mot. Dei har enda opp som minoritetar i mange av dei moderne amerikanske statane, og har òg mangla makt i dei statane der dei er i fleirtal.

Inndeling

Amerikanske urfolkgrupper er ofte blitt delte inn i stammar eller i breiare grupper, ut frå kva språk dei snakka.

Arktis

• Aleutar
• Inuittar
• Yupikar

Subarktis

Ahtna (Ahtena, Nabesna) Atikamekw Babine Bearlake Chipewyan Chilcotin Cree Dakelh Deg Hit'an (Deg Xinag, Degexit'an, Ingalik) Dogrib Han Hare Holikachuk Innu Kaska (Nahane) Kolchan (Upper Kuskokwim) Koyukon Kutchin Mountain Naskapi

Nishka Ojibwa Sekani Slavey Fort Nelson) Tagish Tahltan Lower Tanana Middle Tanana Upper Tanana Tanacross Tanaina Tasttine Inland Tlingit Tsetsaut Tsimishian Northern Tutchone Southern Tutchone Wet'suwet'en Yellowknife

California

Achomawi (Pit River Indians) Antoniaño Atsugewi Bear River Cahuilla Campo Chemehuevi Chukchansi Chumash Chilula Chimariko Costanoan Cupeño Diegueño Esselen Fernandeño - sjå Tataviam Gabrieliño - sjå Tongva Giamina Huchnom Hupa Ipai Jamul Juaneño Kamia Karok Kato Kiliwa Kitanemuk Klamath Konomihu Konkow Kumeyaay (Diegueño) Lassik Luiseño Maidu Mattole Mesa Grande Migueleño Mission Indians Miwok (Me-wuk) Modoc Mohave

Monache Nakipa Nisenan Nomlaki Nongatl Ohlone Paipai (Akwa'ala) Paiute Patwin Pit River - sjå Achomawi Pomo Quechan Rumsen Salinan San Clemente San Nicolas Santa Catalina Serrano Shastafolk Sinkyone Tache Tachifolk Tataviam (Fernandeño) Tipai Tolowa Tongva (Gabrieliño) Tsnungwe Tubatulabal Wailaki Wappo Washoe Whilkut Wintu Wintun Wiyot Yahi Yana Yocha Dehe Yokuts Yuki Coast Yuki Yurok

Eastern Woodlands

Abenaki Abitibi, sjå algonkinar Accohannock, Maryland Algonkinar frå nedre Saint Lawrence River Algonkinar (outaouais og abitibi), Quebec Beothuk (newfoundlandfolk) Caniba Conoy Erie Etchemin Quebec (malisjåt) Fox Ho-Chunk Wisconsin Honniasont Pennsylvania, Ohio, West Virginia Huron/Wyandot Ontario sør for Georgian Bay, no Oklahoma og Wendake, Quebec Illinois (illini), Illinois Iroquois, New York Cayuga Mohawk Kahnawake, Quebec Oneida Onondaga Seneca Tuscarora Kickapoo Illinois, Missouri, Kansas, Oklahoma, Texas Laurentian Lenni-Lenape Pennsylvania, Delaware, New Jersey, now Oklahoma Loup A Loup B Maliseet Maine, Quebec, and New Brunswick, Canada Mascouten Massachusett Massachusetts Ponkapoag Menominee Miami Indiana, now Oklahoma Mingo Pennsylvania, Ohio Mahican Micmac Mohegan Montauk New York Munsee Nanticoke Narragansett Rhode Island

Natick Neutral Nipissing Nipmuck Massachusetts Ojibwa (Chippewa, Anishaabe) Michigan, Minnesota, Wisconsin, North Dakota, Montana) Oji-Cree Ottawa Outaouais, sjå Algonquin Paugusset Connecticut Passamaquoddy Maine Penobscot Maine Peoria Illinois, no Oklahoma Pequot Petun Pocumtuk Poospatuck New York Potawatomi Michigan Powhatan Virginia Quiripi Ramapough Mountain Indians New Jersey Hopewell Ohio Saponi Virginia Sauk Saulteaux Schaghticoke Western Connecticut Secotan Shawnee Ohio, Pennsylvania Shinnecock New York Souriquoian Susquahannock Tarrantine (Tarranteen), sjå Abenaki, Micmac Unalachtigo Unami Unquachog Wampanoag Massachusetts Wappinger Wawenoc Wea Wenrohronon Pennsylvania og New York Winnebago Wisconsin rundt Green Bay, no Nebraska Wyandot/Huron Ontario sør for Georgian Bay, no Oklahoma og Wendake, Quebec

Great Basin

• Bannock
• Chemehuevi
• Gosiute Utah
• Kawaiisu
• Koso
• Monofolk
• Owen's Valley-folk
• Northern Paiute California, Nevada, Oregon [Burns-Paiute], Arizona
• Southern Paiute (Kaibab)
• Panamint
• Paviotso
• Shoshone (Shoshoni) Nevada, Wyoming, California
• Timbisha
• Ute Utah, Colorado
• Washo Nevada, California

Plateau

Cayuse Oregon Celilo (Wayampam) Upper Chinookan Columbian Coeur d'Alene Idaho Colville Washington Upper Cowlitz Flatbow Flathead Fountain John Day Kalispel Washington Kittitas Klamath Klikitat Washington Kootenai Idaho Lakes St'at'imc (Lillooet) Lower Snake (Chamnapam, Wauyukma, Naxiyampam) Modoc Molala (Molale) Oregon

Nez Perce Idaho Nicola Nlaka'pamux Okanagan Palus (Palouse) Pend'Oreilles Rock Creek Sahaptin Sanpoil Wecwepemc (Shuswap) Spokane, Washington Tenino Tsilhqot'in (Chilcotin) Tygh Tygh Valley Umatilla Oregon Upper Nisqually (Mishalpan) Walla Walla Oregon Wanapum Wasco Oregon Yakima Washington

Northwest Coast

Ahantchuyuk - sjå Kalapuya Alsea Applegate Atfalati - sjå Kalapuya Bella Bella Bella Coola Calapooia - sjå Kalapuya Calapuya - sjå Kalapuya Chasta Costa Chehalis (Upper and Lower) Washington Chemakum Washington Chetco Chilliwak Chinook Chinook Jargon Clatsop Clatskanie (Tlatskanie) Comox Coos {Hanis} Oregon Lower Coquille (Miluk) Oregon Upper Coquille Cowichan Lower Cowlitz Washington Duwamish Washington Eyak Alaska Galice Haida Alaska Haihai Haisla Halkomelem Heiltsuk Hoh Washington Kalapuya (Calapooia, Calapuya) North Kalapuya Yamhill (Yamel) Tualatin Tfalati (Atfalati) Central Kalapuya Santiam Mary's River Lakmiut Ahantchuyuk Lower McKenzie (Mohawk) South Kalapuya (Yonkalla, Yoncalla) Kimsquit Kitimat Klallam Klemtu Klickitat Koskimo Kwalhioqua Kwakiutl (Kwakwala eller Kwakwa'kwa'kw) Kwalhioqua Kwantlem Kwatami Lakmiut - sjå Kalapuya

Lower McKenzie - sjå Kalapuya Lummi Washington Lushootsjåd Makah Washington Mary's River - sjå Kalapuya Muckleshoot Washington Musqueam Nanaimo Niskwalli Nooksack Washington North Kalapuya - sjå Kalapuya Nisqually Washington Oowekyala Pentlatch Puyallup Washington Quileute Washington Quinault Washington Rogue River or Upper Illinois Oregon, California Saanich Samish Santiam - sjå Kalapuya Sauk-Suiattle Washington Sechelt Shoalwater Bayfolk Washington Siletz Oregon Siuslaw Oregon Skagit Skokomish Washington Sliammon Snohomish Snoqualmie Stó:lō Songish Sooke South Kalapuya - sjå Kalapuya Squaxin Islandfolk Washington Spokane Washington Stillaguamish Washington Squamish British Columbia Suquamish Washington Swinomish Washington Tait Takelma Oregon Talio Tfalati - sjå Kalapuya Tillamook (Nehalem) Oregon Tlatlasikoala Tlingit Alaska Tolowa-Tututni Tsimshian (Dialects: Hartley Bay, Prince Rupert, Gitando, Kitkatla) Tualatin - sjå Kalapuya Tulalip Washington Twana Lower Umpqua Oregon Upper Umpqua Oregon Upper Skagit Washington Yamel - sjå Kalapuya Yamhill - sjå Kalapuya Yaquina Yoncalla - sjå Kalapuya Yonkalla - sjå Kalapuya

Plains

Arapaho Wyoming, Oklahoma Arikara (aka Arikaree eller Ree) Nord-Dakota Assiniboine (Assiniboin) Montana Atsina Besawunena Blackfoot Brulé Cheyenne Montana, South Dakota; Oklahoma Chickasaw Oklahoma Comanche Oklahoma Crow (Absaroka eller Apsáalooke) Montana, Sør-Dakota Chippewa Cree, Montana Plains Cree Montana Dakota Gros Ventre Hasinai Hidatsa, Nord-Dakota Iowa (Ioway) Kansas, Nebraska, Oklahoma Kaw (Kansa) Oklahoma Kiowa Oklahoma Kitsai Lakota (sioux) Sør-Dakota, Nord-Dakota, Nebraska Lipan Apache Mandan North Dakota Missouri Missouri

Nawathinehena Naskapi Oglala Sioux Omaha Nebraska Mississaugas Osagefolk Oklahoma Otoe Oklahoma Ottawa Michigan; Oklahoma Pawnee Oklahoma Powhatans Piegan Plains Apache (Kiowa-Apache) Oklahoma Ponca Nebraska, Oklahoma Quapaw (Arkansas) Arkansas, Oklahoma Santee Sauk (opphavleg Great Lakes, no Kansas, Oklahoma, Iowa Saulteaux (Plains Ojibwe) Siksika Sioux (Lakota, Dakota, Nakota) Minnesota, Nebraska, North Dakota, South Dakota) Stoney Teton Tonkawa Oklahoma Tsuu T’ina (Sarcee, Sarsi, Tsuut’ina) Wichita Oklahoma [Affiliatedfolks - Wichita, Waco, Tawakoni, Keechi] Wyandot Ontario, Michigan Yankton Yanktonai Zuni

Søraust

Adaes - sjå Adai Adahi - sjå Adai Adai (Adaizan, Adaizi, Adaise, Adahi, Adaes, Adees, Atayos) Louisiana Adaise - sjå Adai Adaizan - sjå Adai Adaizi - sjå Adai Adees - sjå Adai Ais Florida Akokisa Alabama Alabama Apalachee Florida Apalachicola Georgia, Florida Atakapa (Attacapa) Atayos - sjå Adai Attacapa - sjå Atakapa Avoyel Bidai Biloxi Mississippi Caddo Arkansas, Louisiana, Oklahoma, Texas Calusa Florida Catawba South Carolina Chacato Florida Chatot Chawasha Cherokee North Carolina; seinare Oklahoma Chiaha Chickahominy Virginia Chickamauga Chickasaw Mississippi, South Carolina, North Carolina, seinare Oklahoma Chisca Florida Chitimacha Louisiana Choctaw Mississippi, Alabama, delar av Louisiana; seinare Oklahoma Creek Alabama; Oklahoma, Georgia Coushatta Louisiana Coharie North Carolina Cusabo coastal Florida Eyeish Garza Texas, northern Mexico Grigra Guacata Florida Guale coastal Florida Hitchiti Georgia, Alabama, Florida Houma Louisiana Iswa Jaega Florida Jobe Florida Koasati Koroa

Lumbee North Carolina Mattaponi Virginia Mayaimi Florida Meherrin North Carolina Mikasuki (Miccosukee) Florida Mobile Mocama Mococo Florida Monacan Virginia Movila western Florida Nansemond Virginia Natchez Mississippi, Louisiana Nottoway Ofo Oconee Georgia, Florida Opelousa Pamlico (Carolina) Pamunkey Virginia Pascagoula Pee Dee South Carolina, North Carolina Pensacola Pohoy Florida Rappahannock Virginia Saluda South Carolina Saponi Seminole Florida; Oklahoma Taensa Tawasa Tequesta Florida Terocodame Codam Hieroquodame Oodame Perocodame Teroodame Timucua (Utina) Florida Tiou Tocobaga Florida Topachula Florida Tuscarora North Carolina, Virginia (seinare Niagara Falls, NY) Tuskegee Tutelo Tunica Mississippi Waccamaw North Carolina, South Carolina Winyaw South Carolina Woccon Yamasjå Florida Yazoo Yuchi

Karibia

• Arawak
  • Taino
  • Lucayan
• Ciboney
• Karibar
• Kuna

Mesoamerika

• Aztekarar
• Alaguilac
• Huastec
• Lenca
• Maya
  • Ch'ol
  • Ixil
  • Jacaltec
  • Kaqchikel
  • Kekchi
  • Mam
  • Pocomam
  • Quiché
  • Tzotzil
  • Tzeltal
  • Tz'utujil
  • Xinca
• Mazatec
• Mixtec
• Olmec
• Pancho Indians
• Pipil
• Seri
• Tarahumara
• Tarascan (Purépechas)
• Toltec
• Totonac
• Xochiapulcos
• Yaqui
• Zacapoaxtlas
• Zapotec

Andes

• Atacameño
• Aymara
• Conchucos
• Diaguita
• Inka
• Kogi
• Saraguro
• Wanka

Sub-Andes

• Panoan
• Shuar (Jívaro, Jibaro)

Amazonaselva

• Amahuaca
• Candoshi
• Flecheiro
• Huaorani
• Kanamari
• Korubu
• Kugapakori-Nahua
• Kulina
• Marubo
• Mashco-Piro
• Matis
• Mayoruna
• Sharpas
• Tsohom Djapá
• Tukanoan
• Witoto
• Yaminahua
• Yora

Sentrale Amazonas

• Arawak
• Caboclos
• Kayapo
• Tapirape
• Tupian
• Yanomami

Austre og sørlege Amazonas

• Ge
  • Bororo
• Tupian
  • Guarani Paraguay

Sørspissen av Amerika

• Mapuche (araukanfolk)
• Puelche
• Tehuelche
• Yamana
• Kaweshkar
• Selknam

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Amerikanske urfolk

Kjelder

• en:Classification of indigenous peoples of the Americas
• en:Indigenous peoples of the Americas