Pattedyr

Pattedyr eller sogdyr (Mammalia) er ein dyreklasse innan zoologien som høyrer til virveldyra. Det finst over 5 000 nolevande artar av pattedyr, mellom anna mennesket, og ein finn representantar for klassa i nær sagt alle økosystem på jorda. På grunn av storleiken til dei fleste pattedyra utgjer dei ein vesentleg del av biomassen i dei fleste lokale faunaer.

Pattedyr
Systematikk
Rike:	Dyr Animalia
Rekkje:	Ryggstrengdyr Chordata
Underrekkje:	Virveldyr Vertebrata
Infrarekkje:	Kjevemunnar Gnathostomata
Megaklasse:	Beinfiskar Osteichthyes
Overklasse:	Tetrapodar Tetrapoda
Klasse:	Pattedyr Mammalia
Infraklasse:	†Pattedyr Elpistostegalia Linnaeus, 1758

Kjenneteikn

Det finst ei rekke felles kjenneteikn hos pattedyr:

• Hodyra har mjølkekjertlar som produserer mjølk til nyfødde ungar som syg mor si
• Sju halsvirvlar (med unntak av dovendyr, spissmus og sjøku)
• Underkjeven er danna av ein enkelt knokkel
• Tre øyreknoklar i mellomøyret (hammar, ambolt, stigbøyel)
• Endoterme eller likevarme, hjernen styrer system for kroppsvarme og blodsirkulasjon
• Respirasjon med lunger
• Difydont tannsett (mjølketenner som blir felte når det permanente tannsettet veks fram)
• Differensierte tenner (heterodonti)
• Ei eller anna form for hår eller pels på kroppen
• Før levande avkom, med unntak av kloakkdyra som legg egg

Opphav og utvklingsstadium

Pattedyra stammar frå amniote krypdyr. Strukturar av øvre delar av kraniefunn har gjort det mogleg å identifisere tre hovudgrupper som byrja spalte seg av i karbontida i Paleozoikum:

• Synapsidar (Synapsida) - omfattar pattedyra og deira forfedrar.
• Anapsidar (Anapsida) - omfattar skjelpaddene og deira forfedrar.
• Diapsidar (Diapsida) - omfattar dinosaurar, firfisler, slangar, krokodiller, fuglar og deira forfedrar.

Paleozoikum

Synapsidane var kjenneteikna med eitt par opningar i kranietaket for feste av tyggemusklar. Dette var òg den første gruppa av amniotar som spreidde seg til landjorda. Dei første synapsidane utvikla seg vidt ut i herbivore og karnivore former som har fått samlenamnet pecylosauriar.

Frå ei anna tidleg gruppe av karnivore synapsidar kom dei første forløparane til pattedyra, therapsidane. Desse var den einaste gruppa av synapsidar som overlevde Paleozoikum og utvikla seg vidare. Dei fleste var små, men nokre var opp til fire meter. Therapsidane er dei første med ein effektiv gange på meir rette ekstremitetar festa under dyret. Sidan stabiliteten vart redusert når dyret heva seg over bakken, utvikla cerebellum (muskelkoordineringssenteret) i hjernen seg mykje. Kranieform og muskelsystemet i kjeven forandra seg mot auka effektivitet i næringsopptaket.

Therapsidane utvikla seg i talrike herbivore og karnivore former, men dei tidlegaste formene døydde ut i den store utdøyingsperioden i enden av perm. Tidlegare vart pelycosauriar og therapsidar omtala som «pattedyrliknande krypdyr», men dette gjer ein ikkje lenger sidan dei ikkje er ein del av den eigentlege krypdyrlinja.

Mesozoikum

Ei therapsid gruppe av kjøttetande og pattedyrliknande krypdyr som overlevde inn i mesozoikum var cynodontane (Cynodontia). Desse utvikla fleire nye trekk som ein finn att hos pattedyr av i dag, mellom anna viktige endringar i skjelettet og sekundært ganetak som gjorde det mogleg å puste sjølv om det heldt eit byttedyr i munnen, togg mat eller saug mjølk av mora. Innanfor den mangfaldige cyodontforgreininga var det ei lita gruppe kjøttetarar kalla trithelodontider som likna mest på dei etterfølgjande pattedyra.

Dei første pattedyra som utvikla seg i sein trias var små spissmus-liknande dyr med stort kranium, kjeve med ny form og ein ny type difydont tannsett der tennene berre vart skifta ut ein gong. Til samanlikning hadde dei tidlegare og meir primitive amniotane eit polyfyodont tannsett med kontinuerleg utskifting av tennene gjennom heile livssyklusen. Den forandra kjeveutforminga resulterte i at enkelt knoklar frå kjeveopphenget vart vidare redusert og hamna til slutt i mellomøret som øyreknoklar. Ein reknar med at dei første pattedyra var endoterme, men med lågare kroppstemperatur enn dei moderne placentale pattedyra.

Hår eller pels hadde ein viktig funksjon som isolasjon. Dette tyder på at talg- og sveittekjertlar må ha utvikla seg samstundes for å smørje håra og gi auka varmetap når det var naudsynt.

Ein trur dei tidlegaste pattedyra klekka ut ungane frå egg i lite utvikla form slik at dei var avhengige av morsmjølk, varme og skydd. Denne forma for reproduksjon ser vi i dag berre hos monotrematane nebbdyr og maurpiggsvin.

Kenozoikum

Allereie midt i trias hadde dei tidlege pattedyra utvikla nesten alle dei nye trekka som ein finn hos moderne pattedyr. Det gjekk likevel nærare 150 millionar år før dei breidde seg ut i stort mangfald. Dette fenomenet trur ein skuldast at pattedyra i byrjinga levde «i skuggen av» dinosaurane. Medan dinosaurane var talrike og i stort artsmangfald, døydde alle grupper av synapside amniotar ut - med unntak av pattedyra sine forløparar. Dei spissmusliknande pattedyrartane som overlevde var sannsynlegvis nattlege arter.

Det var ikkje før i krit, og særleg i den seinare eocentida som byrja for 54 millionar år sidan, at den raske utbreiinga av dei «moderne» gruppene starta. Denne utviklinga i kenozoikum kan delvis forklarast med den store mengda tomme habitat som stod att etter dei utdøydde amniote gruppene mot slutten av krit.

Vilkåra for at desse gruppene av dyr greidde å utvikle seg i stor stil var at dei hadde stor rørsleevne, var endoterme, hadde utvikla ei form for «intelligens», var tilpassingsdyktige, fødde levande ungar som dei tok seg av (yngelpleie) og som ernærte seg av mjølk som hodyra sjølv produserte.

Det var ikkje lenger nok å legge egg i reir og la ungane skaffe seg føde frå det ytre miljøet som einaste reproduktive taktikk.

Klassifisering

Klassifiseringa av dyr og planter har gjennomgått mange endringar etter Carl von Linné sin opphavlege taksonomi i Systema naturae frå 1735. For pattedyr nyttar lærebøkene i stor grad klassifiseringa til George Gaylord Simpson frå 1945 og McKenna & Bell sin revisjon av Systema naturae som vart etablert i 1997. Med moderne DNA-analyse har ein òg kunna finne ny informasjon om kva slektskap og opphav dei ulike artane har.

Underklasser og ordenar

Tradisjonelt har pattedyr vore delt inn i dei følgjande tre underklassene:

• Prototheria (Kloakkdyr) - Ovipare (eggleggjande) pattedyr.
• Metatheria (Pungdyr) - pattedyr som ber sine uutvikla ungar i ein pung.
• Eutheria (Placentale pattedyr) - som føder fullt utvikla ungar.

Nemninga placentale pattedyr tyder «pattedyr med morkake», frå det latinske ordet for kake, placenta. Pungdyr har faktisk både livmor og morkake og ein har etterkvart kome fram til at skilnaden mellom pungdyr og dei andre pattedyra som føder levande ungar elles er liten. I moderne taksonomi er difor pungdyr og placentale pattedyr er slegne saman i ei felles underklasse Theria.

Ei moderne klassifisering av pattedyr i underklasser med tilhøyrande ordenar ser difor slik ut:,

• Underklasse Prototheria: Ovipare (eggleggjande) pattedyr
  • Orden Monotremata: Kloakkdyr
• Underklasse Theria: Marsupialar (pungdyr) og placentale pattedyr
  • Orden Marsupialia: Pungdyr
  • Orden Soricomorpha: Spissmusdyr
  • Orden Erinaceomorpha: Piggsvindyr
  • Orden Chiroptera: Flaggermus
  • Orden Xenarthra/Edentata/Pholidota: Gumlarar
  • Orden Pholidota: Skjeldyr
  • Orden Lagomorpha: Haredyr, dobbelttanna gnagarar
  • Orden Macroscelidae: Springspissmus/elefantspissmus
  • Orden Rodentia: Gnagarar
  • Orden Carnivora: Rovpattedyr, rovdyr
  • Orden Tubulidentata: Jordsvin
  • Orden Proboscidea: Elefantar/snabeldyr
  • Orden Procaviidae/Hyracoidea: Klippegrevlingar/fjellgrevlingar
  • Orden Perissodactyla: Hovdyr
  • Orden Artiodactyla: Klauvdyr, Partåa hovdyr
  • Orden Cetacea: Kvalar
  • Orden Sirenia: Sjøkyr, sirenedyr
  • Orden Scandentia: Trespissmus
  • Orden Primates: Primatar, herredyr

Sjå òg

• Søvn hjå dyr

Kjelder

• Dansk wikipedia
• Svensk wikipedia
• Engelsk wikipedia
• Faktaside om tidlege pattedyr Arkivert 2006-03-08 ved Wayback Machine., Naturhistorisk museum, toyen.uio.no
• Nowak, Ronald M. 1999. Walker's Mammals of the World, 6th edition. Johns Hopkins University Press, 1936 pp. ISBN 0-8018-5789-9
• Aarnes, H: Pattedyr (Mammalia), kompendium, Universitetet i Oslo, 2003
• Mysterud, I: Pattedyr. Introduksjon (Feltkurs Tomb), forelesingsnotat, Universitetet i Oslo, 2004

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Pattedyr

Wikispecies

Wikispecies har taksonomisk informasjon om Mammalia