Wikipedia

Finsk språkhistorie

Finsk språkhistorie inkluderer både historia til finsk på tida då språket enno ikkje var skrive, og historia til det finske skriftspråket.

Utbreiingsområdet til dei austersjøfinske språka
Finske dialektgrupper. Dei fire tradisjonelle dialektane er 1 finsk (sørvestfinsk), 2 tavastlendsk, 6 savolaksdialekt og 7 karelsk.

Oversyn

endre

Finsk har til liks med andre uralske språk utvikla seg frå det uralske urspråket, som ifølgje tradisjonell oppfatning vart snakka for rundt 6000 år sidan i ein region mellom Volga og Uralfjella.[1] I dag ser likevel mange språkforskarar ururalsk som mykje yngre, kanskje datert til 2000 f.Kr.[2] Språklege typologiske trekk arva frå det uralske morsmålet til moderne finsk er til dømes agglutinering, bruk av suffiks, trykkplassering i første staving og vokalharmoni.[3]

Dei noverande uralske språka har ikkje utvikla seg direkte frå ururalsk. I løpet av tusenvis av år har det vore fleire mellomliggande urspråk, sjølv om det er ulike syn på kor mange slike mellomspråk det har vore. I den tradisjonelle slektstre-modellen blir det føresett så mange som fire mellomspråk mellom uraustersjøfinsk (ofte kalla urfinsk) og ururalsk, medan i følgje den såkalla kammodellen har urfinsk utvikla seg direkte frå urspråket. Generelt går forskarane likevel ut i frå minst eitt mellomspråk mellom finsk og ururalsk.[4] Oppfatninga om når det først vart snakka finsk i det noverande Finland, varierer òg. I følgje eit eldre syn har det uralske urspråket vore assosiert med ein kamkeramisk kultur som spreidde seg så langt som til Austersjøen så tidleg som rundt 3900–3500 f.Kr.[5] I dag blir det sett på som meir sannsynleg at dei uralske språka har spreidd seg til territoriet til det noverande Finland først etter at ursamisk og urfinsk var separate språkformer. Dei har skilt seg frå kvarandre først i det siste tusenåret før Kristus. Samisk har sannsynlegvis spreidd seg frå aust til Finland tidlegare, medan det sentrale området for finsk har vore sør for Finskebukta.[6] Likevel har urfinsk òg vorte snakka tidleg i det sørvestlege Finland, kanskje så tidleg som bronsealderen, men seinast i byrjinga av jernalderen omkring 500 f.Kr.[7]

Urfinsk er det næraste urspråket for finsk, som dei austersjøfinske språka (finsk, karelsk, vepsisk, lydisk, ingrisk, votisk, estisk og livisk) har utvikla seg frå. Dei er ganske nært i slekt, sjølv om estisk til dømes ikkje er heilt forståeleg for finnane. Urfinsk vart mykje påverka av urgermansk, urnordisk og baltiske språk, noko som ikkje berre blir spegla i vokabularet, men også i strukturen til språket. I løpet av urfinsk tid har til dømes kongruensen til adjektivattributtet utvikla seg (adjektivet blir bøygd i samsvar med hovudordet, til dømes punaisessa talossa, 'i det raude huset'), og samansette perifrastisk bøying av imperfektum og perfektum partisipp. Den ururalske ordstillinga SOV har endra seg til SVO. [8] Urfinsk vart snakka rundt Kristi fødsel, deretter har dei ulike austersjøfinske språka byrja å utvikle seg.[9] Frå og med år 500 er det mogleg å snakke om separate språk eller dialektar av austersjøfinsk.[10]

Basert på arkeologiske funn kan vi seie at det rundt år 1000 var fire busetjingsområde i Finland, som også har vorte tolka som områda for fire eldgamle dialektar: Sørvest-Finland (dvs. «eigentlege Finland»), Tavastland, Karelen og Savolax.[11] Også dei eldste skriftlege kjeldene, som runesteinar, forteljingar og historiske dokument, nemner Finland (= Sørvest-Finland), Tavastland og Karelen som eigne område, kanskje òg kysten av Österbotten, dvs. busetjingsområdet til kvenene. Denne gamle inndelinga i ulike finske stammar er òg grunnlaget for den finske dialektinndelinga.[12] Mange av skilnadene mellom dei finske dialektane er delvis baserte på dialektskilnadene i den tidlege finske perioden: Derfor har dei finske vestlege dialektane og spesielt dei sørvestlege dialektane fleire likskapar med dei estiske dialektane, medan dei austlege dialektane liknar på karelsk. Det noverande finske språket har såleis utvikla seg frå to ulike språk. På den andre sida har språklege endringar skjedd sør for Finskebukta, og derfor har estisk utvikla seg i ei anna retning enn finsk.[13]

Indre språkhistorie

endre

Den indre språkhistoria viser den språklege utviklinga av finsk.

Frå ur-finsk-samisk til tidleg finsk

endre
For meir om dette emnet, sjå Austersjøfinsk språkhistorie.

Lydsystemet

endre
For meir om dette emnet, sjå Finsk lydhistorie.

Det finske lydsystemet har gjennomgått få endringar sidan uraustersjøfinsk. Moderne finsk har åtte korte og lange vokalar (/i, e, ä, y, ö, a, o, u/) og svært mange diftongar. Av desse er vokalen /ö/ ny, og det same er dei låge lange vokalane (lang /a:, ä:/). Diftongane i finsk er også nye. Diftongane /ie, yö, uo/ går attende til lange /e:, ö:, o:/. Dei andre diftongane (sjå finsk fonologi) er nydanningar.. Elles er vokalane i det uraustersjøfinske vokalsystemet dei same som i moderne finsk.

I konsonantsystemet er det også ein del endringar.

Formverket

endre

Bøyingsverket i dei ulike austersjøfinske språka skil seg ikkje så mykje frå kvarandre. Særleg i substantivmorfologien er finsk eitt av dei mest konservative språka i språkfamilien.

Det er mogleg å rekonstruere dette kasussystemet for det finsk-samiske urspråket:[14][15]

Kasus ur-finsk-samisk  moderne finsk
nominativ *- -
genitiv *-n -n
akkusativ *-m -n
partitiv *-tA/∂A -tA/A
essiv *-nA -na
translativ *-kse -ksi
inessiv *-snA -ssA
illativ *-jen/sen -hVn
elativ *-stA -stA
komitativ *-jnek -ine
abessiv *-ktak -ttA

Ordfinal m har vorte endra til n, jf. ordet for nøkkel, som har avaime- som bøyingsstamme, men som i nominativ heiter avain. Dermed har akkusativ -m vorte til -n i moderne finsk, og falle saman med genitiv.

Ytre språkhistorie

endre

Den finske ytre språkhistoria gjev eit oversyn over skriftspråket si historie og over dei samfunnsmessige vilkåra for finsk.

Tidleg finsk (–1540)

endre

Perioden fram til skriftfestinga av finsk (Dei første tekstane kom på 1540-talet) kallar ein den tidlege finske perioden.

Det austersjøfinske språkområdet grensa til baltisk i sør, til nordgermansk og seinare gammalsvensk i vest og til samisk i nord. I aust grensa det først til to no utdøydde språk, merja og muroma, frå og med 800-talet til russisk.

Finsk har i liten grad sett spor etter seg i ordforrådet til grannespråka, bortsett frå i dei samiske språka, der det er mange finske lån. Derimot er det dokumentert mange lånord frå både russisk, baltisk og særleg frå urgermansk og framover til moderne tid. Dei uralske språka som vart snakka der russarane kom som innvandrarar, både austlege austersjøfinske språk og sannsynlegvis også merja og muroma har derimot påverka russisk syntaktisk. Den russiske eigarkonstruksjonen U menja kniga "på meg bok" = "Eg har ei bok" er påverknad frå eit austersjøfinsk substrat, på finsk heiter det Minulla on kirja "på meg er bok".

Dei første skriftlege tekstane austersjøfinsk er neverdokumenta frå Novgorod på 1200-talet, eit par korte setningar, det mest kjende er neverdokument 292. Mot slutten av perioden for tidleg finsk er det kjelder for tusenvis av lausrivne finske namn og ord frå latinske og svenske dokument, til dømes rettsbøker.[16][17] Den eldste er eit utdrag frå Uppsala-evangeliet.[18]

Den første omtale av finske stadnamn blir daterte til 1200-talet. Dei eldste fullstendige setningane på finsk kjem frå eit tysk manuskript frå 1470-talet: Mijnna thachton gernast spuho somen Gelen Emijna daijda, ‘Eg vil gjerne snakke finsk, eg kan ikkje'. Nokre kyrkjelege tekstar, som Fader vår og trusvedkjenninga, er omsette til finsk og truleg òg skrive ned seinast på 1400-talet, men det finst ikkje bevarte manuskript av dei. Det er òg kjent at det i domkyrkja i Åbo vart forkynt på finsk på 1400-talet, så det har sannsynlegvis òg vore preiketekstar på finsk.[19]

Gammal skriftfinsk (1540–1820)

endre
 
Abckiria
 
Side frå Det nye Testamentet omsett av Agricola.
 
Tittelblad frå den første finske Bibelen frå 1643.

Finlands skriftspråk vart født med reformasjonen på 1500-talet. Biskop Mikael Agricola gav ut dei første trykte bøkene på finsk, slik som Abckiria ("ABC-bok") i 1543 og Se Wsi Testamenti ("Det nye testamentet") i 1548 (merk ordet se "det", som var påverknad frå svensk, i dag heiter boka Uusi testamentti). Agricola gav ut totalt ni verk.[20] Den skriftlege forma for det finske språket frå 1540-talet til omkring 1810 blir kalla gammal skriftfinsk.[21] Litteraturen på finsk var nesten utelukkande religiøs: bibeltekstar, liturgiske skrifter og katekismar. Dei fleste tekstane vart omsette frå svensk eller latin, og preiker og salmar vart skrivne hovudsakleg på finsk. I tillegg til religiøse tekstar vart administrative tekstar som kongelege forordninger og lovar omsett.[22] Bibelen vart fullstendig omsett til finsk i 1642.[23] På 1700-talet byrja meir enn berre religiøs litteratur å bli publisert. I 1776 byrja Antti Lizelius å gi ut den første finskspråklege avisa Suomenkieliset Tieto-Sanomat.

I tekstane publisert på gammal skriftfinsk er det mange omsetjingslån og setningsstrukturar som er framande for finsk, fordi tekstane for det meste var omsetjingar og forfattarane deira først hadde lært å skrive på svensk og latin.[24] Til dømes kunne Agricola bruke postposisjonar etter modell frå preposisjonar i svensk, til dømes catzocat taivan linduin päle "sjå himmelens fuglane på" (etter svensk "på fåglarna"), der det på finsk utan svensk interferens ville ha vore katsokaa taivaan lintuja, med lintuja "fuglar" i objektskasuset partitiv. Han kunne også erstatte svenske eller tyske determinativar med eitt av orda yksi, tämä, se ("ein, denne, det"), som i namnet på Det nye testamentet vist til ovanfor.[25] Dei ortografiske prinsippa var basert på prinsippa i latinsk, tysk og svensk, og i utgangspunktet vart til dømes skilnaden mellom kort og lang lyd eller skilnaden mellom e og ä (IPA: [ æ ]) inkonsekvent markert.[26] I Bibelen frå 1642 hadde stavemåten vorte betre, men likevel vart k-lyden til dømes skrive c før bakre vokalar (som på engelsk i dag), og lange vokalar vart vanlegvis stava med ein enkelt bokstav: til dømes wälttä (i dag: välttää "unngå"), langetcat (i dag: langetkaat "dokker gjev etter for noko".[27]

Det litterære språket var opphavleg basert på dialekten i Åbo-regionen, men påverknader kom òg frå Tavastland og Satakunda.[28] Former som skil seg frå moderne finsk var t.d. -ia eller -iä for dagens -ea, -eä, t.d. hopia, kipiäxi, cauhja for dagens hopea, kipeäksi, kauhea ('sølv, smertefull, grusom'). I pakt med åbodialekten brukte Agricola også apokope (punaist, lankes, i dag punaista, lankesi 'raudt, ho/han fall'). Inessivendinga var som regel berre -s eller -sa/-sä for dagens -ssa/-ssä: seuracunnas, idäs, caupungis for dagens seurakunnassa, idässä, kaupungissa 'i kyrkjelyden, i aust, i byen'. Former med -sa: ijancaikisesa elemesä, taiwasa ja maasa, täsä Suomesa for dagens iankaikkisessa elämässä, taivaassa ja maassa, tässä Suomessa ('i det evige livet, i himmelen og på jorda, her i Finland'.[29]

Den tidlege nyfinske perioden (1820–1870)

endre
For meir om dette emnet, sjå Den finske dialektkrigen.
 
Finsk brettspel frå 1887, då det var blitt vanleg å trykka finsk i ei rekkje situasjonar.

Tidleg på 1800-talet gjorde politiske endringar og ideane om nasjonalromantikk utviklinga av det finske språket aktuell. Finland var etter 1809 ikkje lenger ein del av Sverige, men av Russland. Åra 1820–1870, då finsk utvikla seg som eit utdanningsspråk, kallast den tidlege nyfinske perioden. I 1831 vart den finske litteraturforeininga, Suomalaisen kirjallisuuden seura, stifta, med sikte på å skape finskspråkleg litteratur og forbetre statusen til det finske språket. Selskapet støtta òg innsamling og publisering av gammal folkedikting. Som eit resultat av Elias Lönnrot sine samlingsturar vart den første versjonen av Kalevala utgitt, den såkalla gamle Kalevala, i 1835. Spesielt understreka J.V. Snellman kor viktig det finske språket var for den materielle og åndelege utviklinga i heile landet.[30]

Ved hjelp av folkediktinga vart posisjonen til dei austlege finske dialektane betre, og den vestlege dominansen det gamle litterære språket hadde byrja å bli kritisert. Dette vart følgt av ein periode kalla Den finske dialektkrigen, som enda i eit kompromiss: den vestlege basen av det litterære språket vart bevart, men nye trekk ved dei austlege dialektane vart lagt til. Det noverande finske språket er ganske likt basert på alle dei store dialektane.[31] Drag henta frå austlege dialektar til det litterære språket inkluderer til dømes ei ny fortidsform for 3. person fleirtal (ottivat "dei tok", der det gamle litterære språket hadde otit) og inessiv kalassa ("i fisken") der det gamle litterære språket hadde kalasa). I denne perioden slutta dei også å bruke bokstavane x og z, og skreiv ks og ts i staden.[32]

På byrjinga av 1800-talet vart det òg danna mange nye finskspråklege administrative og kulturelle termar. Spesielt mange vart laga av Lönnrot, som oppfann tusenvis av nye ord for ulike fagområde. Andre som utvida ordforrådet var Samuel Roos, Wolmar Schildt (Kilpinen), Pietari Hannikainen og Antero Varelius. Nye ord vart ofte laga ved å ta stammen frå gamle ord og danne nye med avleiing eller samansetjing. Avleiingar inkluderer til dømes tiede, 'vitskap' (< frå stammen til verbet tietää, 'å vite' med avleiingsendinga -e), lukio ('gymnas') (< frå verbet lukea, 'å lese' med avleiingsendinga -io) og kirjain ('bokstav') av kirja, 'bok', med suffikset -in. Døme på nye samansetjingar er lämpömittari, 'varmemålar', dv. termometer'), tasavalta, 'jamnmakt', dvs. 'republikk' og puheenjohtaja, 'talens leiar', dvs. ordstyrar'. Nye ord vart òg henta frå dialektar, og tydinga ofte endra eller innskrenka: til dømes betydde ordet juna ('tog') opphavleg 'kø' og kaasu ('gass') opphavleg 'kald tåke'.

Den offisielle statusen til det finske språket vart på mange måtar betre i løpet av første halvpart av 1800-talet, og det byrja å bli brukt meir og meir i undervisninga òg. Eit lektorat for det finske språket vart etablert ved Helsingfors universitet i 1829 og eit professorat i 1850 (året etter at Noreg fekk sitt første professorat i samisk og finsk). I 1858 vart den første finskspråklege høgskulen etablert i Jyväskylä. Statusen til det finske språket vart offisielt stadfesta av språkdekretet frå 1863, ifølgje dette skulle finsk bli eit offisielt språk attmed svensk innan 20 år.[33]

Den tidlege nyfinske perioden blir sedd på som avslutta på 1870-talet, då det finske språket og den finskspråklege kulturen allereie var etablert i det borgarlege samfunnet. Aleksis Kivis roman Sju brør vart utgitt i 1870. Det vart skrive finskspråkleg fiksjon og teater, og fleire aviser og tidsskrift vart utgitt på finsk. Finsk vart brukt som språk for skule, administrasjon og rettsvesen.[34]

Den nyfinske perioden (1870–)

endre

Det finske språket har halde fram med å utvikle seg òg etter 1870-talet, det vi kallar den nyfinske perioden. Særleg fagspråk innafor ulike område, særleg på grunn av ny teknologisk utvikling, har komme og held fram med å vekse. Døme på nye ord fødde på 1880- og 1920-talet er ammattiyhdistys, polkupyörä, asiakas, 'fagforeining, sykkel' og 'kunde', og i perioden 1920–1970 har ein fått ord som elokuva, tietokone og pakastin ('film, datamaskin, frysar') inn i språket.

Det har knapt skjedd nokre endringar i stavemåte eller grammatikk i den nyfinske perioden, då dei allereie vart etablerte i den tidlege finske perioden. Endringane har hovudsakleg vore i detaljane.

Etter Finlands sjølvstende sa regjeringsforma frå 1919 at Finlands nasjonale språk var finsk og svensk, og at borgarar hadde rett til å bruke begge språka i retten og i det administrative livet. Likevel hadde posisjonen til det finske språket styrkt seg så mykje at det no meir var eit spørsmål om å garantere rettane til den svenskspråklege delen av folket.[35] I dag er finsk òg eit av dei offisielle språka i EU, noko som garanterer retten til å lese EU-dokument, skrive til kommisjonen og få svar på finsk.

Forskingshistorikk

endre

Slektskapen med dei austersjøfinske språka har alltid vore opplagt, språka er til ein viss grad forståelege seg i mellom. Lausrivinga av Finland frå Sverige i 1809 førte etter kvart til ei auka interesse for finsk blant dei intellektuelle, jf. den finske dialektkrigen som vart ført på svensk, av deltakarar som ikkje alle var like stø i finsk. Den første som på vitskapleg vis prøvde å finne grensene for dei uralske språka var M.A. Castrén. Fart skaut den språkhistoriske forskinga då den danske språkforskaren Vilhelm Thomsen kunne vise at urnordiske lånord som ranta ('strand'), kulta ('gull') og ruhtinas ('drott') var lånt inn i finsk før synkopetida. Inspirert både av dette og av gjennombrotet til junggrammatikarane i Leipzig satsa det unge akademiske miljøet i Finland på å utforske dei historiske røttene til det finske språket, og samanlikne det først med samisk og mordvinsk, og deretter også med dei andre uralske språka.[36] Frå og med sjølvstendet i 1917 vart det også auka vekt på utforskinga både av finske dialektar og av gammal skriftfinsk. Dei finske dialektarkiva er blant verdas største.

Kjelder

endre
  1. ↑ Kallio 2006 s. 2-3, Lehtinen s. 34
  2. ↑ Kallio 2006 s. 17; Häkkinen, Jaakko 2009 s. 30
  3. ↑ Lehtinen s. 53-58
  4. ↑ For ei drøfting av ulike synspunkt og referanse til litteratur, sjå uralske språk
  5. ↑ Lehtinen s. 204-207
  6. ↑ Häkkinen, J. 2009 s. 17-18
  7. ↑ Kallio 2006 s. 17-18, Häkkinen, Jaakko 2010 s. 7-8.
  8. ↑ Laakso 1991 s. 49-52
  9. ↑ Lehtinen s. 75
  10. ↑ Häkkinen, J. 2010 s. 6
  11. ↑ Lehtinen s. 246-47.
  12. ↑ Häkkinen, K. 1996 s. 29-31
  13. ↑ Lehtinen s. 161.
  14. ↑ Suhonen 1988.
  15. ↑ Lehtinen 2007.
  16. ↑ Lehtinen s. 168.
  17. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 2.
  18. ↑ Häkkinen, K. Det er det eldste manuskriptet som inneheld ein finsk tekst
  19. ↑ Uusitalo 2015 s. 16f.
  20. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 12.
  21. ↑ «Vanha kirjasuomi». Kotimaisten kielten keskuksessa (Kotus) h. Henta 1. februar 2021. 
  22. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 2–3.
  23. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 18.
  24. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 3.
  25. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 165–167.
  26. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 74–76.
  27. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 89-90.
  28. ↑ Agricola skreiv sjølv at han for det meste brukte "finsk" (det vil seie dialekten i Sørvest-Finland, eller eigentlege Finland), men også andre dialektar om det var naudsynt, jf. 2.2 Mikael Agricola ja hänen aikalaisensa, Katsaus vanhaan kirjallisuuteen, Sivuston käyttöehdot.
  29. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 128.
  30. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 4–5.
  31. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 6, Trosterud 1996.
  32. ↑ Jf. 5.5 Suomesta kulttuurikieli, Katsaus vanhaan kirjallisuuteen, Sivuston käyttöehdot vitja 1. februar 2021
  33. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 7–9.
  34. ↑ Forsman Svensson 2016.
  35. ↑ Lehikoinen & Kiuru s. 9.
  36. ↑ Ei framstilling av denne tidlege perioden er Samisk språkforsking i Finland

Litteratur

endre
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Finsk_språkhistorie&oldid=3466820»