Granada

Granada er ein by i Andalucía, sør i Spania. Byen ligg ved foten av fjellrekkja Sierra Nevada, ved samløpet til fire elvar: Darro, Genil, Monachil og Beiro. Han er provinshovudstad i provinsen Granada. Granateple (spansk granada) er det heraldiske symbolet til Granada.

Granada
Granada Granada
Flagget til Granada Byvåpenet til Granada
Kallenamn «Solbyen»
Plassering
Styresmakter
Land	Spania
Autonom region	Andalucía
Provins	Granada
Geografi
Flatevidd  - By	88 km²
Innbyggjarar  - Totalt (2007)    - folketettleik	237 929   2 703,7 /km²
Koordinatar	37°10′N 3°36′W
Høgd over havet	738 moh
Diverse annan informasjon
Postnummer	18000
Telefon-retningsnummer	968
Nettstad: www.ayto-murcia.es

Byen har kring 240 000 innbyggjarar; kring 60 000 av desse er studentar. Universitetet i Granada vart grunnlagt i 1531 av kong Karl I av Spania, med røter i ein eldre maurisk madrassa, og er rekna som eit av dei mest presisjefylte universiteta i landet.

Staden vart folkesett i oldtida av iberarar, romarar og visigotar. Busetnaden vart ein større by i Al-Andalus på 1000-talet under Taifaen Granada. På 1200-talet vart han hovudstad for Emiratet Granada under Nasridedynastiet, den siste staten styrt av muslimar på Den iberiske halvøya. Granada vart erobra i 1492 av dei katolske monarkane og omforma til ein kristen by i løpet av 1500-talet.

Alhambra, eit citadell og palass frå Nasridedynastiet, ligg i Granada. Det er eit av dei best kjende døme på muslimsk arkitektur, og eit av dei mest vitja turistmåla i Spania. Påverknad frå muslimsk tid og maurararkitektur er også framleis til stades i Albaicín-delen av byen og i andre byggverk frå mellomalderen. På 1500-talet bløma også mudéjar- og renessansearkitektur her, seinare følgd av barokke og churriguerastilar.

Geografi

Satellittbilde av Granada som syner Sierra Nevada i aust og resten av Vega of Granada, med fleire kommunar som dannar det større byområdet rundt Granada, i vest.

Granada ligg i Vega de Granada, ei senking eller slette i fjellsystemet Cordilleras Béticas, som fortset i vest med Archidona og Antequera og i aust med Guadix, Baza og Huéscar.

Den fruktbare jorda i Vega er veleigna for jordbruk, og vert vatna av elver frå Sierra Nevada og andre mindre fjellkjeder. Alle utgjer nedslagsfeltet til Genilelva, som renn gjennom bysentrum i ein aust-vest-retning. Monachil, som renn inn i Genil frå venstre, renn også gjennom byen og renn saman med Genil vest for det.

Klima

Granada har a middelhavsklima med varme somrar (Csa) som nærmer seg kaldt steppeklima (BSk). Somrane er varme og tørre med daglege gjennomsnittstemperaturar på 34 °C i den varmaste månaden (juli). Temperaturar på over 40 °C er ikkje uvanlege om sommaren. Vintrane er kjølige og fuktige, og det meste av nedbøren finn stad frå november til januar. Den kaldaste månaden er januar, med temperaturar om dagen rundt 13 °C som går ned til rundt 1 °C om natta. Frost er vanlege ettersom temperaturar ofte går under frysepunktet tidleg om morgonen. Snø er uvanleg, men opptrer nokre år. Vår og haust er ustadige, med milde til varme temperaturar. Tidleg på sommaren i 2017 opplevde byen to store heitebølgjer som slo gamle, langvarige varmerekordar med ei ny maksimumstemperatur for juni på 40,6 °C den 13. juni (den tidlegare rekorden var 40,0), som så vart slått tre gonger i løpet av fire dagar med 40,9 °C den 14. juni, 41,3 (15. juni) og til slutt 41,5 (17. juni). Rundt ein månad seinare kom ei ny bølgje med ekstreme temperaturar. Det vart sett ny varmerekord for juli med 45,7 den 12. og 45,3 °C den 13. juli, nesten 3 grader meir enn den føre rekorden for denne månaden.

Vêrdata for Granada (Granada Base Aérea, 687 moh.)
	Jan	Feb	Mar	Apr	Mai	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	År
Høgast målte °C	23,4	27,6	29,1	31,9	38,6	40,2	43,5	42	40,6	35,2	27,6	24,8	43,5
Gjennomsnittleg maks °C	12,6	14,6	18	19,5	24	30,2	34,2	33,5	28,7	22,6	16,5	13,1	22,3
Døgnmiddeltemperatur °C	6,9	8,5	11,4	13,1	17,1	22,5	26	25,5	21,6	16,3	10,9	7,9	15,7
Gjennomsnittleg min °C	1,2	2,4	4,8	6,8	10,2	14,7	17,7	17,6	14,4	10,1	5,3	2,7	9
Lågast målte °C	−12,6	−13,4	−6,4	−1,9	0,6	5,6	9	8,2	1,2	−0,5	−4,5	−8,6	−13,4
Gjennomsnittleg nedbør mm	41	33	35	37	30	11	2	3	23	38	50	50	353
Gns. nedbørsdagar	5,8	5,6	5,1	6,3	4,7	1,7	0,3	0,6	2,7	5,1	6,7	7,2	51,8
Gns. snødagar	0,7	0,5	0,2	0,1	0	0	0	0	0	0	0,1	0,3	2
Gns. luftfukt (%)	72	68	60	57	51	43	37	41	51	62	71	75	57
Gns. solskinstimar i månaden	170	172	219	234	280	331	362	330	254	211	164	148	2 881
Kjelde: Agencia Estatal de Meteorología

Vêrdata for Granada (Granada lufthamn, 567 moh.)
	Jan	Feb	Mar	Apr	Mai	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	År
Høgast målte °C	24,6	26,2	31,2	32,7	39,5	42,6	45,7	43	43,1	33,5	27,4	24,5	45,7
Gjennomsnittleg maks °C	13	15,4	19	20,6	25	31	34,8	34,2	29,4	23,2	17	13,4	23
Døgnmiddeltemperatur °C	6,6	8,5	11,4	13,3	17,2	22,3	25,3	24,8	21,1	16	10,6	7,6	15,4
Gjennomsnittleg min °C	0,3	1,6	3,8	6	9,4	13,6	15,7	15,5	12,8	8,7	4,2	1,7	7,8
Lågast målte °C	−14,2	−10	−7,6	−3,2	−0,2	5	6,4	6,6	3,6	−2,6	−6,4	−9,2	−14,2
Gjennomsnittleg nedbør mm	42	38	32	36	28	11	2	4	19	40	54	56	365
Gns. nedbørsdagar	5,6	5,9	4,9	6,2	4,2	1,7	0,3	0,6	2,8	5	6,8	7,4	52,1
Gns. solskinstimar i månaden	165	172	225	231	293	336	373	344	262	215	170	149	2 935
Kjelde: Agencia Estatal de Meteorología

Historie

Eldre tider

Byen har vore busett sidan starten på historisk tid. Det fanst ein keltiberisk busetnad her, som fekk kontakt med fønikarane, kartagenarane og dei gamle grekarane. På 400-talet fvt. oppretta grekarane ein koloni dei kalla Elibyrge eller Elybirge (gresk skrift Ἐλιβύργη) på staden. Under romersk styre dei siste hundreåra f.Kr., hadde namnet vorte Illiberis. Som Illiberis fekk byen prege sine eigne myntar. Vestgotarane opprettheldt byen som eit viktig senter for både kyrkja og borgarleg forvalting, og forsterka forsvarverket i byen. Byen låg òg under Austromarriket i 60 år.

Alhambra

Eit jødisk samfunn vart oppretta som ein forstad til byen og fekk namnet Gárnata eller Gárnata al-yahud («Granadaen til jødane»). Det var med hjelp av dette samfunnet at dei mauriske styrkane først tok byen i 711, sjølv om han ikkje var fullstendig sikra før i 713. Dei kalla byen det iberiske namnet Ilbira, medan den resterande kristne busetnaden kalla han Elvira og han vart hovudstad i ein provins i Cordoba-kalifatet. Borgarkrigar som øydela kalifatet tidleg på 1000-talet førte til at byen vart øydelagd i 1010. Under gjenoppbygginga vart forstaden Gárnata (arabisk skrift غرناطة) innlemma i byen og det moderne namnet kjem frå denne forstaden. Då Zirid-dynastiet tok over byen i 1013 vart Granada ein del av det sjølvstendige emiratet Taifaen Granada. Mot slutten av 1000-talet hadde byen spreidd seg over Darro og nådd staden der Alhambra ligg i dag.

Nasrideemiratet Granada

I 1228, då Almohad-prinsen Idris forlet Iberia for å ta over som leiar av Almohad, tok den ambisøse Ibn al-Ahmar over og oppretta det mest langvarige muslimske dynastiet på Den iberiske halvøya - nasridane. Då Reconquista kom i full sving etter erobringa av Cordoba i 1236, stilte nasridane seg på side med Ferdinand III av Castilla, og vart offisielt ein vasallstat i 1228. Staten vart offisielt «Emiratet Granada» i 1238.

Granada var verande ein vasall under Castilla i fleire tiår og gav dei høve til handel med den muslimske verda, særleg gullhandel frå områda like sør for Sahara. Nasridane gav òg Castilla soldatar, og leigesoldatar frå Nord-Afrika.

2. januar 1492 overgav den siste muslimske sultanen i Iberia, Muhammad XII, kjend som Boabdil for spanjolane, seg og gav frå seg Granada til Ferdinand og Isabella, Los Reyes Católicos («dei katolske monarkane»), etter å ha omleira byen.

Dei viktigaste nasrideherskarane i Granada var:

• Mohammed I ibn Nasr (døydde i 1273), grunnla dynastiet
• Yusuf I (1334–1354)
• Muhammed V (1354–1391), bygde kongepalasset i Alhambra
• Muhammad XII av Granada, den siste i dynastiet, overgav seg i 1492. Han fekk styre over Alpujarras-fjella aust for Granada, men reiste til Tlemsen i Marokko.

Fallet til Granada markerte slutten på den åttehundre år lange periode med islamsk styre på Den iberiske halvøya.

Granada etter 1492

Kapituleringa til Granada av F. Padilla: Muhammad XII føre Ferdinand og Isabella.

Erobringa av det muslimske Granada av styrkane til Ferdinand og Isabella er ei av dei viktigaste hendingane i historia til Granada. Fredsavtalen gjorde at dei muslimske innbyggjarane i byen skulle få halde fram å bu fritt i byen og få halde både trua og skikkane sine. Dei muslimske innbyggjarane vart kjende som mudéjar, eit omgrep som kan tolkast som 'underkasta' eller 'temja'. Dei jødiske innbyggjarane måtte etter planen konvertera til kristendommen eller eller forlata byen innan tre år, men denne ordninga vart raskt erstatta av Alhambra-decketet frå 31. mars 1492, som tvinga alle jødar i Spania til å konvertera eller verta utviste innan fire månader. Konverterte jødar vart kalla conversos. Nokre av dei heldt fram med å praktisera trua si i løyndom som såkalla kryptojødar eller marranoar.

I 1499 vart kardinal Francisco Jiménez de Cisneros frustrert av den første erkebiskopen i Granada Fernando de Talavera, som han meinte var for treg med å prøve å vende om muslimane. Han innførte derfor eit ein plan for å få døypt dei med tvang. Planen til Cisneros var eit brot på fredsavtalen og dette provoserte eit væpna opprør i Alpujarras, ein landleg region sørvest for byen. Som svar på opprøret, i 1501, oppheva den kastiljanske krona avtalen og kravde at muslimane i Granada anten skulle konvertere eller flytte ut. Mange valde å flytte til Nord-Afrika, særleg blant den muslimske eliten, men dei fleste muslimane i byen valde å vera verande og konverterte til kristendommen, sjølv om nokre av dei heldt fram å dyrke islam i løyndom. Dei katolske etterkomaranae av maurarane vart kalla moriscoar.

Byen avbilda på 1500-talet i Civitates orbis terrarum

I løpet av 1500-talet fekk Granda eit gradvis meir kristent og kastiljansk preg då folk frå andre delar av Den iberiske halvøya flytta hit.. Då byen overgav seg i 1492 hadde han 50 000 innbyggjarar, nokre få av dei kristne som hovudsakleg var fangar. I 1561 (året den fyrste kongelege folketeljinga vart halden) husua byen 30 000 kristne tilflyttarar og rundt 15 000 moriscoar.

Moskeane i byen vart omdanna kyrkjer. Frå 1520-talet av byrja ein byggja nye kyrkjer i staden for å konvertera moskear. Nye bygg som katedralen og Chancilleríaen omdanna det urbane landskapet. I 1531 skipa Karl I (V) Universitetet i Granada på staden der den tidlegare madrasaen bygd av Yusuf I hadde stått.

I desember 1568, under ei tid med fornya forfølging av moriscoar, braut det ut eit opprør i Alpujarras kjent som det andre moriscoopprøret. Sjølv om morisco-innvbyggjarane i byen hadde lite å gjera med opprøret, gav kong Filip II ordre om å utvisa den store fleirdelen av dei frå kongeriket Granada, med unntak for handverkarar og profesjonelle som vart rekna som essensielle for økonomien. Dei utviste folka vart busette spreidd i byar i heile Castilla. Den siste forvisinga av moriscoane frå Castilla og Aragon fann stad mellom 1609 og 1614.

Seinare historie fram til i dag

Kart over Granada frå tidleg 1600-tal

På 1600-talet stagnerte innbyggjartalet i byen på rundt 55 000, trass i betydeleg innvandring og ein folkeauke elles i landlege delar av Kongeriket Granada, som var blitt sterkare avfolka gjennom utvisinga av moriscoane i det føre hundreåret. Den demografiske stagnasjonen i byen på 1600-talet og den jamne folkeveksten i riket elles likna den demografiske katastrofen ein såg i heile Castilla-riket i dette hundreåret. Granada vart forbigått i tyding av andre byar som Sevilla og hovudstaden Madrid.

Mellom 1810 og 1812 var Granada okkupert av styrkane til Napoleon under Den spanske sjølvstendekrigen. Dei franske styrkane nytta Alhambra som festningsverk, og forårsaka betydeleg skade på bygningen. Då dei trekte seg ut frå byen prøvde dei å sprenga heile komplekset, og klarte øydelegga åtte tårn før den spanske soldaten José Garcia klarte å kopla frå dei gjenverande luntene og slik redda resten av bygget. Den amerikanske forfattaren Washington Irving heldt til i Granada i 1830 og skreiv Tales of the Alhambra, noko som vekte noko internasjonal interesse for Sør-Spania og den muslimske arkitekturen der.

På 1930-talet var spenningane som til slutt delte Spania i borgarkrig tydelege i Granada, med hyppige opptøyar og friksjon mellom grunneigarar og bønder. Då den spanske borgarkrigen braut ut i 1936, var Granada ein av byane som slutta seg til dei nasjonalistiske opprørarane. Det var lokal motstand mot nasjonalistane, særleg frå arbeidarklassefolka i Albaicín, som vart slått ned med vald. På 1950- og 1960-talet, under Franco-styret, var provinsen Granada eit av dei fattigaste områda i Spania. I seinare tiår har turisme vorte ein viktig næringsveg i byen.

Verdt å sjå

På 1200- og 1300-talet vart slotts- og borgområdet Alhambra bygd på Sabika-åsen, eit utspring frå Sierra Nevada med utsyn over Granada. Citadellet med hagar og bygningar er eit av dei best kjende døma på muslimsk arkitektur og eit av dei best bevarte palassa frå den historiske muslimske verda, i tillegg til å innehalda særmerkte døme på spansk renessansearkitektur. Det er ein av dei fremste turistattraksjonane i Spania, og vart teke med på UNESCO si liste over verdsarv i 1984, saman med Generalife og gamlebyen Albaicín.

Generalife-palasset

Generalife er ein landstad eller sommarpalass frå Nasridedynastiet som ligg like aust for Alhambra, i ein skråning over det. Han vart fyrst utvikla av Muhammad II og Muhammad III seint på 1200- og tidleg på 1300-talet. Palasset omfattar fleire rektangelforma hagetun med dekorative paviljongar på kvar side. Det var opphavleg knytt til Alhambra av ein korridor med murar som gjekk gjennom dalen mellom dei. Palasset vart omforma og omdekorert av fleire seinare nasrideherskarar. Det vart også mykje omforma av spanske kristne byggherrar seint på 1500-talet, som la til renessanseelement.

Sørportalen til domkyrkja i Granada.

Domkyrkja i Granada er bygd over den store nasridemoskeen i sentrum av byen. Bygginga byrja under den spanske renessansen tidleg på 1500-talet, kort tid etter den katolske erobringa av Granada. Dei katolske monarkane tilsette Juan Gil de Hontañón og Enrique Egas for å gjennomføra arbeidet. Det vart bygt fleire storslåtte bygningar under Karl I/Karl V av Det tysk-romerske riket, så domkyrkja er samtidig med Palasset til Karl V, universitetsbygningen og Real Chancillería (høgsteretten).

Dei katolske monarkane Isabella og Ferdinand, dottera deira Johanna av Castilla og ektemamnnen hennar Filip I av Castilla er gravlagde i det rikt dekorerte kongelege kapellet i domkyrkja. Kapellet inneheld kunst frå flamske, italienske og spanske kunstnarar.

• 
  Diptykon av Hans Memling frå ca. 1475
• 
  Kristi fødsel måla av Juan de Flandes, 1435-1438
• 
  Bøna i hagen av Sandro Botticelli, 1498-1500

Kjende folk frå Granada

• Judah ben Saul ibn Tibbon (1120-1190), medisinar og omsetjar
• Al-Zuhri (1100-talet), geograf
• Ibn Sa'id al-Maghribi (1213-1286), geograf, historikar og diktar
• Álvaro de Bazán (1526-1588), admiral
• Alonso Cano (1601-1667), målar, bilethoggar og arkitekt
• Pedro de Mena (1628-1688), bilethoggar
• José de Mora (1642-1724), bilethoggar
• Francisco Martínez de la Rosa (1787–1862), statsmann og diktar
• Ángel Ganivet (1865–1898), forfattar
• Mariana Pineda (1804–1831), liberalisthelt
• Eugenia de Montijo (1826–1920), den siste keisarinna i Frankrike
• Emilio Herrera Linares (1879-1967), militæringeniør og fysikar
• Melchor Fernández Almagro (1893–1966), kritikar, historikar og journalist
• Federico García Lorca (1898–1936), forfattar
• Francisco Ayala (1906-2009), forfattar og kritikar
• José Tamayo (1920-2003), regissør
• Manuel Jiménez de Parga (f. 1929), diplomat, jurist, og politikar
• Miguel Ríos (f. 1944), rockemusikar
• Manuel Orantes (f. 1949), tennisspelar
• María José Rienda Contreras (f. 1975), skiløpar

Kjelder

• Delar av denne artikkelen bygger på «Granada» frå Wikipedia på engelsk, den 24. oktober 2009 og 26. juli 2022.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:

Kjeldeliste

• Arnold, Felix (2017). Islamic Palace Architecture in the Western Mediterranean: A History. Oxford University Press. ISBN 9780190624552. 
• Bloom, Jonathan M. (2020). Architecture of the Islamic West: North Africa and the Iberian Peninsula, 700–1800. Yale University Press. ISBN 9780300218701. 
• Coleman, David (2013) [2003]. Creating Christian Granada: Society and Religious Culture in an Old-World Frontier City, 1492–1600. Cornell University Press. ISBN 9780801468766. 
• Dale, Alfred (1882). The Synod of Elvira. MacMillan and Co. Henta 25 October 2014. 
• El Hareir, Idris (2011). The spread of Islam throughout the world. UNESCO. ISBN 978-92-3-104153-2. Henta 25 October 2014. 
• Harvey, L.P. (1990). Islamic Spain, 1250 to 1500. University of Chigaco Press. ISBN 0226319628. 
• Hourihane, Colum, red. (2012). «Granada». Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-539536-5. Henta 5. november 2014. 
• Kennedy, Hugh (1996). Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge. ISBN 9781317870418. 
• López, Jesús Bermúdez (2011). The Alhambra and the Generalife: Official Guide. TF Editores. ISBN 9788492441129. 
• Rėklaitytė, Ieva (2021). «The Rumor of Water: A Key Element of Moorish Granada». I Boloix-Gallardo, Bárbara. A Companion to Islamic Granada (på engelsk). Brill. s. 441–462. ISBN 978-90-04-42581-1. 
• Ring, Trudy; Salkin, Robert M; La Boda, Sharon (1995). International Dictionary of Historic Places: Southern Europe. Fitzroy Dearborn. ISBN 1-884964-04-4. Henta 24. oktober 2014. 
• Rodgers, Helen; Cavendish, Stephen (2021). City of Illusions: A History of Granada (på engelsk). Oxford University Press. ISBN 9780197619414. 
• Room, Adrian (2006). Placenames of the World: Origins And Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features And Historic Sites. McFarland. s. 149. ISBN 978-0-7864-2248-7. Henta 27 December 2012. 
• Ruggles, D. Fairchild (2000). Gardens, Landscape, and Vision in the Palaces of Islamic Spain. Pennsylvania State University Press. ISBN 9780271018515. 
• Cortés Peña, Antonio Luis and Bernard Vincent. Historia de Granada. 4 vols. Granada: Editorial Don Quijote, 1983.
• Historia del reino de Granada. 3 vols. Granada: Universidad de Granada, Legado Andalusí, 2000.
•  Smith, William, red. (1854–57). «Granada». Dictionary of Greek and Roman Geography. London: John Murray. 

Panoramabilde av Granada frå april 2017

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Granada

• Offisiell nettstad
• Ayuntamiento de Granada
• Offisiell turistside Arkivert 2009-02-28 ved Wayback Machine.
• Bilete frå Granada
• Webkamera frå Granada/Alhambra Arkivert 2012-04-19 ved Wayback Machine.