Nynorsk i grunnskulen

Nynorsk i grunnskulen viser til talet på norske elevar i grunnskulen som har nynorsk som hovudmål.

Historie

Nynorsk vart jamstilt med bokmål i grunnskulen ved folkeskulelova av 1892, som overlet til dei lokale skulestyra å fastsetje kva målform som skulle nyttast:

Undervisningen skal foregaa i det norske Sprog. Skolestyret bestemmer, om Skolens Læse- og Lærebøger skal være affattede paa Landsmaal eller i det almindelige Bogmaal, og i hvilket af disse Maal Elevernes skriftlige Arbeider i Almindelighed skal affattes. Dog skal Eleverne lære at læse begge Maal.^[1]

Framgang og høgdepunkt

Nynorsk i grunnskulen 1885–2011

Dei fyrste skulane som tok målet i bruk var i Modalen og Bygland, allereie i 1890 – før jamnstillingsvedtaket. Det vart likevel heller liten framgang til slutten av hundreåret då berre kring 3 % av elevane hadde nynorsk. Det fyrste tiåret på 1900-talet var det i høve målreformen i 1909 monaleg framgang, såleis at i 1910 hadde om lag 12% av elevane i grunnskulen nynorsk. I 1920 var delen komen opp til 16%, i 1930 kring 18%. Den største auken kom etter innføringa av rettskrivinga av 1938, og nynorskdelen nådde høgdepunktet sitt i 1944 med 34% av elevane i heile landet. I elevtal vart høgdepunktet nådd ti år seinare med 106 000 elevar. På denne tida var målet innført i skulane ikkje berre på Vestlandet, men òg i store delar av Aust- og Sørlandet og i Trøndelag. Nynorsk fekk likevel ikkje fotfeste i byane landet over, og dei folkerike stroka på Austlandet og attmed kysten til og med Sørlandet. Finnmark heldt òg på bokmålet.

Attergang og fråfall

Andre verdskrigen vart eit viktig tidskille for målstoda i Noreg. I førkrigstida var målstrida og innføringa av eit norsk mål (nynorsken) eit nesten altoverskuggande politisk tema og målrøysla stod sterkt i det norske samfunnet og fekk ført målet inn i mest heile landet. I etterkrigstida vart det meir fokus på å byggje oppat landet, og dei språklege tilhøva kom meir i skuggen av desse meir presserande sakene. Målrøysla hadde òg fått ein knekk, medan Riksmålsforbundet stod bak ein rekkje aksjonar for å styrke bokmålet. Resultatet vart at spesielt dei fyrste ti-åra etter krigen var prega av kraftig attergang for nynorsken til delen nynorskelevar stabiliserte seg på om lag 17% på 1970-talet. Nynorsken stod då attende med eit kjerneområde på Vestlandet og dei indre bygdene på Aust- og Sørlandet.

Etter ei lita auke fram mot midten av 1990-talet har ein mindre, men jamn attergang halde fram og nynorskdelen ligg i 2012 på under 13%. Det nye er at bokmålet utfordrar i delar av nynorsken sitt kjerneområde, særleg i dei indre bygdene på Aust- og Sørlandet og kring dei større byane på Vestlandet. Denne attergangen for nynorsk som skulemål tyder likevel ikkje at bokmål har styrkt seg tilsvarande, for ifølgje Ottar Grepstad «(har) det store fleirtalet av innvandrarane busett seg i bokmålsområde, (og dermed) var det også bokmålsskulane som hadde flesteparten av elevane med norsk som andrespråk. (---) frå 1990-åra av gjekk bokmål som førstespråk meir tilbake enn nynorsk som førstespråk.» (I foredrag 4. februar 2006, gitt att i Mål og Makt nr 1 2006).

Målstoda i dag

Minkinga i prosentdelen med nynorsk har vorte mykje mindre dei siste ti-femten åra enn på 1990-talet, han gjekk berre ned frå 15,0 % i 2000 til 13,0% i 2010 og 12,2 % i 2015. Folketalsutviklinga og fleire skulesteg har gjort at sjølve elevtalet har halde seg ganske godt, det var noko i underkant av 90 000 nynorskelevar i åra 1997–2003. Men talet på nynorskelevar har likevel gått noko ned frå toppåret 2002 (89 620), og for skuleåret 2015 ligg talet på 76 389 – det har låge stabilt under 80 000 sidan 2010 og er det no lågaste sidan innføringa av 9-årig grunnskule på 1970-talet.

Det er serleg tre faktorar som no gjer attergang for nynorsken:

Folketalsauken er sterkare i bokmålsområder.
Bokmålet breier seg inn på tradisjonelle nynorskområder.
Elevar byter til bokmål på ungdomsskulen (når dei kan velje sjølve).

Språkdeling i skulen

Opplæringslova § 2–5 omtaler målform i grunnskolen:

Når minst ti elevar på eitt av årstrinna 1–7 i ein kommune ønskjer skriftleg opplæring på eit anna hovudmål enn det kommunen har vedteke, har dei rett til å høyre til ei eiga elevgruppe. Retten gjeld så lenge det er minst seks elevar igjen i denne gruppa. Når elevane er spreidde på fleire skolar i kommunen, vedtek foreldra med vanleg fleirtal kva skole tilbodet skal givast ved.

Elevar som blir overførte til ein ny skole med eit anna hovudmål enn det dei har hatt på årstrinna 1–4, har framleis rett til skriftleg opplæring på det opphavlege hovudmålet. Dei har rett til norskundervisning i eiga gruppe, uavhengig av kor mange dei er.

I samband med skifte av hovudmål eller når eit fleirtal i kommunestyret eller minst 1/4 av dei røysteføre krev det, skal det haldast rådgjevande røysting. Røysterett har alle som bur i det området i kommunen som soknar til skolen, jf. § 8–1, og som har røysterett etter valgloven § 2–2. Røysterett i høve til skriftleg opplæring har dessutan foreldre eller forsytar til barn på barnesteget ved skolen, utan omsyn til bustad eller statsborgarskap. Departementet kan gi nærmare forskrifter.

Elevtal og skulekrinsar

Ein fylkesvis gjennomgang viser at nynorsken står sterkast som skulemål i Sogn og Fjordane med vel 97 % av elevane, medan målet er om lag jamsterk med bokmålet i Møre og Romsdal (52%) og Hordaland (39%). Det er òg relativt utbreidd i Rogaland (24%), Oppland (19%) og Telemark (11%), medan prosentdelen i Aust-Agder (5,5%), Vest-Agder (3,3%) og Buskerud (2,9%) har vorte temmeleg liten. Det er mest ikkje elevar med nynorsk som hovudmål i fylka kring Oslofjorden, i Hedmark, Trøndelag og Nord-Noreg.

Prosentdelen av nynorsk-krinsar speglar i nokon grad att elevtala, men sidan nynorske skulekrinsar jamnt over er mindre enn bokmålskrinsane, vert prosentdelen krinsar noko høgare. Sjå tabellen under for detaljar. Det har vore ei lita minking i talet på nynorsk-krinsar det seinaste tiåret, anten di hovudmålet har vorte endra gjennom målrøysting i kvar einskild skulekrins, eller di små grendaskular har vorte lagde ned.

Elevtal og skuleeiningar etter målform og fylke 2011. Endring frå 2000 (prosentpoeng).
Fylke	Elevtal					Skuleeiningar						Endring frå 2000
Fylke	Bokmål	Nynorsk	Samisk	Sum	%NN	Bokmål	Nynorsk	Samisk	Anna	Sum	%NN	Elevar	Skular
Østfold	34519	2	0	34521	0%	128	0	0	0	128	0%	0%	0%
Akershus	75549	6	0	75979	0%	255	0	0	1	256	0%	0%	0%
Oslo	57711	1	0	58388	0%	145	0	0	2	147	0%	-0.1%	0%
Hedmark	22665	2	2	22670	0%	135	0	0	0	135	0%	0%	0%
Oppland	18080	4163	0	22243	18.7%	91	43	0	1	135	31.9%	-3.9%	-3.5%
Buskerud	31490	950	0	32618	2.9%	133	13	0	1	147	8.8%	-1.5%	-1.4%
Vestfold	29316	2	0	29330	0%	126	0	0	0	126	0%	0%	0%
Telemark	17986	2224	0	20343	10.9%	85	30	0	2	117	25.6%	-6.1%	-7.7%
Aust-Agder	13527	795	0	14424	5.5%	61	9	0	1	71	12.7%	-1.4%	-6.8%
Vest-Agder	22242	753	1	23054	3.3%	100	7	0	2	109	6.4%	0.2%	-3.9%
Rogaland	44369	14227	0	58923	24.1%	147	92	0	2	241	38.2%	-4.2%	-5.5%
Hordaland	37545	24347	1	62045	39.2%	109	204	0	3	316	64.6%	-6.0%	-5.0%
Sogn og Fjordane	384	14006	0	14400	97.3%	2	118	0	0	120	98.3%	0.8%	1.0%
Møre og Romsdal	15864	17254	0	33119	52.1%	75	142	0	0	217	65.4%	-2.8%	-4.7%
Sør-Trøndelag	35910	39	2	35951	0.1%	158	1	0	1	160	0.6%	-0.2%	0.1%
Nord-Trøndelag	17559	0	9	17569	0%	113	0	0	0	113	0%	-2.1%	-1.7%
Nordland	29722	2	27	29759	0%	217	0	0	0	217	0%	-0.2%	-0.4%
Troms Romsa	19304	20	54	19416	0.1%	135	0	1	1	137	0%	-0.5%	0%
Finnmark Finnmárku	8636	0	759	9396	0%	79	0	7	0	86	0%	0%	0%
Svalbard	225	1	0	226	0.4%	1	0	0	0	1	0%	0.4%	0%
Heile landet	532603	78794	855	614374	12.8%	2295	659	8	17	2979	22.1%	-2.2%	-2.9%

Samanlikna med år 2000 syner tala at det er berre eit fylke, Sogn og Fjordane, kor nynorsken har monaleg framgang, aukinga er knapt eit prosentpoeng. Der er òg ei mindre auke i Vest-Agder - det einaste fylket med auke i elevtalet med nynorsk. I åtte fylke er det attergang for målet, høgast i Telemark (6,1%) og Hordaland (6,0%), noko mindre i Rogaland (4,2%) og Oppland (3,9%), medan den i Buskerud, Aust-Agder, Møre og Romsdal og Nord-Trøndelag er frå 1.4 til 2.8%. I dei resterande fylka på Austlandet, Trøndelag og Nord-Noreg er det berre mindre endringar då nynorsken allereie er marginalisert. I landet som heile er attergangen 2,2 prosentpoeng eller 9700 elevar, det vil seie at meir enn kvar tiande nynorskelev (11%) har vorte borte på eit tiår. Talet på bokmålselevar har på same tida auka med 32000 eller 6%.

Nynorske distrikt

Elevtal etter målform i kommunar med nynorsk som skulemål i år 2000 og 2009
Fylke	Distrikt	Kommunar	Målform¹
Oppland	Gudbrandsdalen	Dovre, Lesja, Skjåk, Lom, Vågå, Nord-Fron	Nynorsk
		Sel, Sør-Fron	Nn/Bm
		Ringebu, Gausdal	Bokmål
	Valdres	Vestre Slidre, Øystre Slidre, Vang	Nynorsk
		Etnedal	Nn/Bm
		Nord-Aurdal, Sør-Aurdal	Bm/Nn
Buskerud	Øvre Hallingdal	Ål	Nn/Bm
	Øvre Hallingdal	Gol, Hemsedal, Hol	Bm/Nn
	Numedal	Rollag*	Bokmål
Telemark	Aust-Telemark Vestmar	Bø	Nn/Bm
		Drangedal, Sauherad	Bm/Nn
		Notodden, Nome, Tinn	Bokmål
	Vest-Telemark	Hjartdal, Seljord, Kviteseid, Nissedal, Fyresdal, Tokke, Vinje	Nynorsk
Aust-Agder	Indre Agder	Bygland, Valle, Bykle	Nynorsk
		Evje og Hornnes	Nn/Bm
		Gjerstad, Vegårdshei, Froland, Åmli	Bokmål
Vest-Agder		Åseral, Hægebostad, Sirdal	Nynorsk
Vest-Agder		Audnedal, Kvinesdal	Bm/Nn
Rogaland	Jæren	Bjerkreim, Time	Nynorsk
		Hå, Klepp	Nn/Bm
		Sandnes, Gjesdal, Sola	Bm/Nn
		Stavanger, Lund, Randaberg	Bokmål
	Ryfylke	Forsand, Hjelmeland, Suldal, Sauda, Finnøy	Nynorsk
		Strand	Nn/Bm
		Rennesøy	Bm/Nn
	Haugalandet	Bokn, Vindafjord	Nynorsk
		Sveio	Nn/Bm
		Karmøy, Tysvær	Bm/Nn
		Haugesund*	Bokmål
Hordaland	Sunnhordland	Etne, Bømlo, Stord, Fitjar, Tysnes, Kvinnherad	Nynorsk
	Hardanger Voss	Jondal, Ullensvang, Eidfjord, Ulvik, Granvin, Voss, Kvam	Nynorsk
	Hardanger Voss	Odda	Nn/Bm
	Midhordland	Fusa, Samnanger, Austevoll, Sund	Nynorsk
		Os	Nn/Bm
		Fjell, Askøy, Bergen	Bm/Nn
	Nordhordland	Vaksdal, Modalen, Osterøy, Radøy, Austrheim, Fedje, Masfjorden	Nynorsk
	Nordhordland	Meland, Øygarden, Lindås	Nn/Bm
Sogn og Fjordane	Ytre Sogn	Gulen, Solund, Hyllestad, Høyanger	Nynorsk
	Indre Sogn	Vik, Balestrand, Leikanger, Sogndal, Aurland, Lærdal, Årdal, Luster	Nynorsk
	Sunnfjord	Askvoll, Fjaler, Gaular, Jølster, Førde, Naustdal	Nynorsk
	Sunnfjord	Flora*	Nn/Bm
	Nordfjord	Bremanger, Selje, Eid, Hornindal, Gloppen, Stryn	Nynorsk
	Nordfjord	Vågsøy	Nn/Bm
Møre og Romsdal	Sunnmøre	Vanylven, Sande, Herøy, Ulstein, Hareid, Volda, Ørsta, Ørskog, Norddal, Stranda, Stordal, Sykkylven, Skodje, Sula, Giske, Haram	Nynorsk
	Sunnmøre	Ålesund	Bm/Nn
	Romsdal	Vestnes, Sandøy	Nynorsk
		Midsund, Aukra, Fræna	Nn/Bm
		Rauma, Nesset	Bm/Nn
	Nordmøre	Gjemnes, Surnadal, Halsa, Aure	Nn/Bm
		Sunndal	Bm/Nn
		Rindal*	Bokmål
¹⁾Nynorsk: majoritetsmål og einerådande på barneskulen; Nn/Bm: nynorsk majoritetsmål, òg bokmål på barneskulen; Bm/Nn: bokmål majoritetsmål, òg nynorsk på barneskulen; Bokmål: majoritetsmål og einerådande på barneskulen. * minoritetsmålet frå år 2000 er borte i 2009 eller i fare for å verte det innan få år.

Sjå òg

Kjelder

Fotnotar

↑ Einar Lundeby (1966). «Stortinget og språksaken». Innstilling om språksaken fra Komitéen til å vurdere språksituasjonen m.v. oppnevnt ved kongeleg resolusjon 31. januar 1964.

[Lundeby_1966-1] Einar Lundeby (1966). «Stortinget og språksaken». Innstilling om språksaken fra Komitéen til å vurdere språksituasjonen m.v. oppnevnt ved kongeleg resolusjon 31. januar 1964.

[1]