Telemark fylke

	Telemark fylke
	fylke
	Fylkesvåpen
	Fylkesvåpen
Land	Noreg
Adm.senter	Skien
Areal	15 299 km²
• land	13 894 km²
• vatn	1 405 km²
Folketal	177 093 (1. januar 2024)
Folketettleik	13 / km²
Målform	nøytral
Statsforvaltar	Fred-Ivar Syrstad
Fylkesordførar	Sven Tore Løksild (Ap)
Fylkesnummer	40
	; Telemark fylke; 59°20′00″N 8°30′00″E / 59.333333333333°N 8.5°E
	Wikimedia Commons: Telemark
	Nettstad: www.telemark.no

Telemark er eit fylke i Noreg, som grensar til Vestfold i søraust, Buskerud i nordaust, Agder i sørvest, og Rogaland og Vestland i nordvest. Frå 2020 til 2023 var Telemark ein del av Vestfold og Telemark fylke.^[1]

Fylket dannar på fleire måtar ein overgang frå Austlandet til Sør- og Vestlandet, både geografisk, topografisk, kulturhistorisk og språkleg. Telemark kunne delast inn i fire regionar: Kragerøregionen Vestmar, Vest-Telemark, Aust-Telemark og Grenland (Skien- og Porsgrunnregionen). Skien er administrasjonssenter og den største av sju andre byar i fylket.

Personar som kjem frå Telemark fylke blir kalla for telemarking/teledøl.

Fylkesvåpen

Fylkesvåpenet som blei brukt fram til 2020.

Fylkesvåpenet blei godkjent i 1970 og har på gull botn ei oppveksande svart bondestridsøks. Dette skal symbolisere vern og vørdnad. Fylkesblomen til Telemark er systermarihand, fylkessteinen er brynestein og fylkesfuglen er linerle. Fylkesvåpenet er ein redesigna versjon av fylkesvåpenet for Telemark fylke frå 1970 til fylkessammenslåinga i 2020.^{[treng kjelde]}

Samferdsel

I Telemark var vassdraga den viktigaste ferdselsåra rundt 1900. Vassdraget frå Skien til Notodden blei kanalisert i 1861, og til Dalen i 1892. Dette følgde til vegbygging mellom anløpsstadene til kanalbåtane og dei nærliggjande bygdene. No til dags har vassdraga og kanalane berre nytte for turisttrafikken sommarstid. E 18 er hovudvegsambandet for dei sørlege delane av fylket, i Grenlandsområdet. E 134 er det viktigaste vegsambandet i dei indre delane av fylket over Notodden, Seljord, Vinje og Haukelifjell. Riksveg 36 som går frå Eidanger til Seljord bind E 18 og E 134 saman, og fungerer som hovudveg frå nordlege delar av Telemark til Grenlandsområdet. Viktige vegar elles er Riksveg 37 frå Kongsberg over Rjukan til Vinje, Riksveg 38 frå Kragerø gjennom Drangedal og Vrådal til Dalen og Riksveg 41 frå Brunkeberg i Kviteseid gjennom Nissedal til Arendal. Om sommaren er det samband frå E 134 i Høydalsmo gjennom Dalen vestover om Setesdal og Sirdal til Stavanger. Til saman har Telemark 4103 km offentlege vegar.

Første jernbane i Telemark blei opna i 1882 på vegstykket Larvik-Eidanger-Skien. Sørlandsbanen som blei bygd 1920-27, går gjennom Telemark frå Meheia, gjennom Sauherad, Bø, Lunde og Drangedal til Aust-Agder. Ei sidelinje går nordover til Notodden og Tinnoset og sørover til Skien. Skien og Porsgrunn har sitt hovudsamband med Oslo om Vestfoldbanen. Lokaltogsambandet går Porsgrunn-Skien-Nordagutu-Notodden. Telemark har flyplassar i Skien, Notodden og Fyresdal.

Klima

Telemark har ei kort kystripe, og her og i låglandet kring Langesundsfjorden strøymer det ofte inn havluft mot områda kring nedre del av Skiensvassdraget. Dei indre, lågare områda blir ikkje like påverka av denne lufta, men dei store innsjøane her medverkar til å dempe og forseinke vinterkulda. Den kaldaste månaden er januar og temperaturen varierer då frå kring -2 °C ved kysten til kring -8 °C i indre strøk. Gaustatoppen har -12 °C. Den lågaste målte minimumstemperaturen er kring -25 °C ved kysten og under -35 °C i enkelte indre strøk. Middel for juli er 16–17 °C i låglandet og i dalane, og søkk til kring med kring 0.7 grader per 100 meter oppover i høgda. Den høgaste målte temperaturen er kring 30 °C ved kysten, og opp til kring 33 °C i indre strøk.

Årsnedbøren er jamnt over 800–1200 mm, litt mindre i indre, lågare strøk, og til dels ein god del meir i fjellområda. I innlandet kjem det mest nedbør om sommaren, medan det ved kysten kjem mest om hausten.

Retninga til dalføra og skjerminga til fjella gjer at det forholdsvis lite vind. Sterke vestlege luftstraumar kan derimot slå ned innimellom og bli forsterka av innsnevringar i dalane. Ved Tinnsjøen har tog blåst av sporet i samband med stormbyer gjennom Vestfjorddalen. Ved kysten bles det oftast frå sørvest om sommaren og frå nordaust om vinteren. Ein sjeldan gong kan pålandsvind av storm styrke føre til store skadar på grunn av opprørt hav og høg vasstand. Det er forholdsvis ofte tåke og tåkedis i Grenlandsområdet, om lag 5 % av året. Den store vassføringa i elva vinterstid fører til at det blir danna is på sjøen frå Langesundfjorden og vestover.

Historie

Namnet Telemark (Þelamǫrk eller Þelamørk)^[2] var opphavleg berre knytt til om lag dei områda ein dag kallar Aust-Telemark og Vest-Telemark. I dansketida blei namnet skrive i bunden form, Telemarken, men då namnet blei teke i bruk som fylkesnamn blei den ubundne forma Telemark etablert.

Bygdene nedanfor Þelamørk heitte Grenland, mens bygdene nærmast kysten nemndest Grenmar og Vestmar. Grenland femna såleis opphavleg ikkje om kyststripa, slik det gjør i moderne språkbruk, og det er uvisst om det nokosinne har gjort det i historisk tid.

Þelamørk sokna ikkje til noko særleg lagdøme, til skilnad frå mesteparten av Noreg, mens Grenland, Grenmar og Vestmar høyrde til Borgartingslagen. Þelamørk hadde også ei anna form av skattbetaling enn dei sørlegare bygdene, og på slutten av mellomalderen bruktest derfor òg nemningane Skattlandet i nord og Tiendtaket i sør.

Frå og med 1200-talet har noverande Telemark vore samla i ei eining: Fyrst Skiensyssel, seinare Bratsberg len, frå 1661 Bratsberg amt og frå 1919 det noverande namnet Telemark fylke.

Utviding av namnet Telemark

Grenland omfatta opphavleg Lindheim skipreide og Volufors (Ulefoss) skipreide, eller etter kommuneinndelinga før 2020: Bø, Sauherad, Notodden (unnateke Lisleherad og Gransherad sokn), Nome (unnatake gamle Flåbygd sokn), Drangedal (unnateke Tørdal sokn), og vestre delen av Skien).

Då sorenskrivarembetet blei innført i Norge i 1591 blei Grenland ein embetskrins, men krinsen fekk det då nykonstruerte namnet Nedre Telemarken, sjølv om det var historisk misvisande. Namnet Grenland gjekk innan eit århundre i gløymeboka, samstundes som nemninga Telemarken såleis fekk ei utvida tyding. Nedre Telemarken blei i 1843 også namn på eit fogderi, nedlagt i 1898,^[3] og eit prosti, nedlagt i 2006,^[4], tilsvarande omtrent det same området.

I byrjinga av 1900-talet gjennomgjekk stadnamna i Noreg ei fornorsking. Dei gamle amta skulle skiftast ut med fylke, og helst få meir historisk forankra namn. Bratsbergs amt fekk det noverande namnet Telemark fylke. (Namnforslaget Telemark og Grenland fylke blei vraka - dobbeltnamn var ikkje ønskelege.) Med det nye fylkesnamnet fekk Telemarks-namnet sin noverande og endå meir utvida tyding.

Domssoknet til sorenskrivaren på Gvarv beheldt namnet frå 1593 (seinare med den ubundne forma Nedre Telemark), sjølv om grensene blei justerte nokre gonger, til domstolen blei nedlagd i 2007. Domssoknet blei oppløyst og lagt til nabodomstolane i Seljord (Vest-Telemark tingrett), Notodden (Aust-Telemark tingrett) og Skien. Sistnemnde domstol fekk arve namnet Nedre Telemark tingrett, sjølv om det berre var Nome kommune som følgde med frå det gamle domssoknet med same namn.^[5]

Seint på 1900-talet har omgrepet Midt-Telemark blitt etablert på kommunane Bø, Sauherad og Nome, som ligg nokolunde midt i Telemark fylke. Det er såleis å merke seg at omtrent det same område på same tid har vore kalla både Nedre Telemark og Midt-Telemark.

Administrasjon

Skien er sete for fylkesmannen og administrasjonen i fylkeskommunen. Telemark har 17 kommunar og femner fem prosti med 30 prestegjeld og 63 sokn, vidare fem tingrettsdistrikt og eitt politidistrikt med 17 lensmanns- og politistasjonsdistrikt.

Kommunar

Folketala i oversynet under er frå SSB per 1. januar 2024.

Nr.	Kart	Namn	Adm.senter	Folkemengd	Flatevidd km²	Målform	Distrikt
4001		Porsgrunn	Porsgrunn	000000000037193.000000000037 193	000000000000170.0000000000170	bokmål	Grenland
4003		Skien	Skien	000000000056619.000000000056 619	000000000000779.0000000000779	nøytral	Grenland
4005		Notodden	Notodden	000000000013266.000000000013 266	000000000000919.0000000000919	nøytral	Aust-Telemark
4010		Siljan	Siljan	000000000002382.00000000002 382	000000000000214.0000000000214	nøytral	Grenland
4012		Bamble	Langesund	000000000014269.000000000014 269	000000000000304.0000000000304	nøytral	Grenland
4014		Kragerø	Kragerø	000000000010445.000000000010 445	000000000000305.0000000000305	nøytral	Vestmar
4016		Drangedal	Prestestranda	000000000004086.00000000004 086	000000000001063.00000000001 063	nøytral	Vestmar
4018		Nome	Ulefoss	000000000006539.00000000006 539	000000000000430.0000000000430	nøytral	Midt-Telemark
4020		Midt-Telemark	Bø	000000000010904.000000000010 904	000000000000263.0000000000263	nynorsk	Midt-Telemark
4022		Seljord	Seljord	000000000002979.00000000002 979	000000000000715.0000000000715	nynorsk	Vest-Telemark
4024		Hjartdal	Sauland	000000000001630.00000000001 630	000000000000792.0000000000792	nynorsk	Aust-Telemark
4026		Tinn	Rjukan	000000000005533.00000000005 533	000000000002045.00000000002 045	nøytral	Aust-Telemark
4028		Kviteseid	Kviteseid	000000000002458.00000000002 458	000000000000708.0000000000708	nynorsk	Vest-Telemark
4030		Nissedal	Treungen	000000000001471.00000000001 471	000000000000905.0000000000905	nynorsk	Vest-Telemark
4032		Fyresdal	Fyresdal	000000000001256.00000000001 256	000000000001281.00000000001 281	nynorsk	Vest-Telemark
4034		Tokke	Dalen	000000000002212.00000000002 212	000000000000984.0000000000984	nynorsk	Vest-Telemark
4036		Vinje	Åmot	000000000003851.00000000003 851	000000000003106.00000000003 106	nynorsk	Vest-Telemark
Totalt	Telemark	Telemark	Skien	000000000177093.0000000000177 093	000000000015299.000000000015 299	nøytral	Austlandet