Restaureringa av Nidarosdomen

Restaureringa av Nidarosdomen var eit vel hundreårig arbeid med å omforma den nedslitne Nidarosdomen til den noverande forma si. Ved midten av 1800-talet var Nidarosdomen redusert til eit halvt ruinert byggverk som hadde mist mykje av det opphavlege preget sitt etter fleire brannar, ulukker, provisoriske reparasjonar og manglande vedlikehald. Restaureringsarbeidet er det største som nokon gong er gjort i Noreg, og vala som vart tekne under restaureringa, pregar i høgaste grad bygningen slik han står fram i dag. Dette kjem særleg av at det er svært avgrensa kjelder til den opphavlege utsjånaden til kyrkja, noko som kravde ein stor grad av rekonstruksjon og gjenoppbygging på friare kunstnarisk grunnlag.

Nidarosdomen før restaurering (1857)

Nidarosdomen etter restaurering (2006)

Terminologi

Lengdesnitt av langkoret med vesentlege termar (etter Chr. Christie).

Nidarosdomens viktigaste delar

A: Oktogonen

B: Langkoret

C: Midttårnet

D: Vestskipet

E: Søre tverrskip

F: Nordre tverrskip

G: Kapittelhuset

H: Johanneskapellet

I: Mariakapellet (Kvinnenes minnekapell)

K: Søre vesttårn

L: Nordre vesttårn

Oppsummering av bygningshistorikk før 1800-talet

Tverrskipet vart bygd mellom 1140 og 1180 i ulike stilartar; nedst normannisk chevron-stil, lenger opp tidleg gotikk.

Etter brannen i 1328 vart triforiet i oktogonen gjenoppført i engelsk decorated style.

Vestskipet vart ikkje gjenreist etter brannen 1531. Kopparstikk av Maschius, 1661.

Etter brannen i 1531 fekk langkoret flatt tretak og tjukke, kvite veggar, etter kvart med lukka «pulpiturar» for rikfolk.

Nidarosdomen sett frå sør, ca. 1830. Måleri av Mathias F. Dalager.

Vestfronten var helt øydelagt og skulle by på den største utfordringa under restaureringa. Stikk av August Meyer, 1839.

Nidarosdomen blir bygd

Etter at Olav Haraldsson døydde i slaget ved Stiklestad i 1030 vart lekamen hans graven ned i ein sandmæl ved Nidelva i Nidaros. Lekamen vart graven opp året etter, og Olav erklært heilag. Over grava vart det reist ei enkel kyrkje, truleg ei stavkyrkje. Aukande tilstrøyming av pilegrimar gjorde at kyrkja allereie under Olav Kyrre vart utvida til ei større steinkyrkje, avslutta i vest med eit vestverk med eit mektig tårn.

Då Nidaros vart eigen kyrkjeprovins i 1153, tok straks omforminga av Olav Kyrres Kristkyrkje til ein romansk katedral til. Kyrkja skulle bli verdig den nye statusen. Vestverket vart gjenbruk som sentraltårnet i katedralen ved at hjørna vart forsterka til kraftige pilarar, og veggane uthola med store bogeopningar. Kyrkjeskipet vart rive, men fundamenta vart brukte til bogegangar i langkoret. Romanske tverrskip vart oppførte nord og sør for sentraltårnet, og eit eige kapell «Kapittelhuset» vart oppført på utsida av sjølve kyrkja. Borgarkrigane på 1100-talet dreiv erkebiskop Øystein Erlendsson i landflyktigheit til England i 1180, og arbeidet låg praktisk talt nede. Då erkebiskopen vende tilbake i 1183, hadde han med seg dyktige steinhoggarar og mange nye impulsar frå den tidlege engelske gotikken. Dei øvste delane av tverrskipa og den andre katedralen vart derfor bygde i gotisk stil.

Under bygginga av langkora kunne ein framleis ikkje den nye teknikken fullt ut. Ytterveggane var for dårleg fundamenterte, strebebogane altfor tynne, og søylene i midtarkadane tolte ikkje trykket av kvelvet og måtte styrkast med kraftige støttemurar. I det seinare vestskipet var dimensjonane kraftigare.

Ein reknar med at heile katedralen stod ferdig rundt år 1320, i den grad domen vart heilt fullført. Ein veit at i mellomalderen gjekk det ofte tregt på slutten av ei katedralbygging, etter at kyrkjeromma kunne takast i bruk.

Øydeleggingar og gjenoppbygging

Kyrkja stod knapt ferdig før fyrste kjende brann i kyrkja i 1328 førte til store øydeleggingar. Taket brann, styrta ned og øydela steinkvelva, så også treverket innvendig tok fyr. Korveggen mot oktogonen vart knust då tårnet fall ned, og vart bygd opp att i seingotisk stil. Alt tyder på at skadane var fullt utbetra før kyrkja igjen vart øydelagd av brann i 1432. Denne gongen vart mellom anna gavlen i det nordre tverrskipet øydelagd, og det romanske vindauga vart bytt ut med eit spissboga gotisk vindauge. Ein trur at kyrkja framleis vart fullt bygd opp etter denne brannen, og etter neste brann, truleg allereie i 1451.

Verre gjekk det då kyrkja vart øydelagd i ein stor bybrann i 1531. Yttermurane var nokolunde heile, men innvendige arkadar i skip og langkor var for det meste øydelagde, og gavlen i søre tverrskip var rast ut. Vestskipet vart no så skadd at gjenoppbygginga vart oppgjeven, og reparasjon av søre tverrskip vart utsett. Ikkje berre var skadane svært omfattande, men erkebiskop Olav Engelbrektsson sin konflikt med den protestantiske kongen gjorde at erkebiskopen måtte prioritere den nye festninga på Steinvikholmen framfor gjenoppbygging av Nidarosdomen.

Ved reformasjonen i 1537 vart kyrkja redusert til soknekyrkje. Kyrkja sine faste inntekter forsvann, og midlar til vidare reparasjonar måtte løyvast av kongen, noko som ytterlegare seinka arbeidet. Gjenoppbygginga tok denne gongen ikkje sikte på full gjenreising, men konsentrerte seg om å setje brannruinane i stand som soknekyrkje. Langkoret var like øydelagt som vestskipet, men oktogonen - kyrkja sin viktigaste del - var nokolunde bevart, så koret måtte byggast opp for å binde saman oktogonen med midttårnet og tverrskipa. Restane av arkaderekkjene vart rivne, og steinane herifrå vart brukte som fyllmasse til nye massive, kvitkalka innermurar i koret. Same framgangsmåte vart nytta då portalane i tårnet mot vest og sør (mot dei ikkje reparerte ruinane) vart mura igjen. Korkvelvet vart erstatta av eit flatt tretak. Tårnet var for skadd til ei full oppbygging, men fekk i staden ein nesten 70 meter høg bratt tårnhjelm av tre, etter kvart med kopartekke. Søre tverrskip vart også etter kvart sett under tak og reparert, fyrst med ein tregavl, så med ein meir permanent teglsteinsgavl i 1666.

Tårnet bles ned i ein kraftig storm i 1689. Brannar i 1708 og 1719 øydela på ny innreiinga i kyrkja, men murane overlevde utan for store skadar. Oktogonen fekk moderne barokkhette, kledd i kopar frå det gamle, nedblåsne tårnet. Tårnet fekk ein temmeleg flat tårnhjelm, som venteleg var meint provisorisk, men som skulle overleve fram til restaureringa tok til. Med installering av Wagnerorgelet i 1741 og ny altertavle i 1744 fekk kyrkja eit praktfullt barokkinteriør.

Som soknekyrkje var økonomien til kyrkja vanskeleg gjennom heile 1700-talet, og kyrkja måtte skaffe seg ekstrainntekter ved at fornemme borgarar fekk setje inn lukka stolar i korveggane, såkalla pulpiturar. Likeins vart nokre kapell mura igjen og leigde ut som gravkammer for velståande borgarar. Kyrkja vart utvida med gravkjellarar, og etter kvart vart også ruinen av vestskipet teken i bruk som gravplass. Meir enn 600 lik fekk såleis plass i Nidarosdomen, og desse måtte fjernast under restaureringa.

Brannen i 1719 var den siste i historia til kyrkja, og derfor har ein del av interiøret (mellom anna orgelet og altertavla) overlevd fram til i dag, sjølv om det meste – inkludert pulpiturane – vart rive ut og skrota under den seinare restaureringa.

Utvikling fram mot restaurering

Nidarosdomen som nasjonalt ikon

Karl XIV Johan blir krona i 1818. Måleri av Jacob Munch, som har teke seg den kunstnariske fridomen å erstatte dei forfalne korveggane med fiktive gotiske veggar.

Oktogonen, måla av Hanno på 1830-talet. Altertavla erstatta av Thorvaldsens Kristus, men resten av forfallet er tydeleg.

Bevart murverk frå mellomalderen. Teikning av J. Mathiesen.

Med det gryande nasjonale medvitet etter 1814 vart Nidarosdomen etter kvart trekt fram som eit nasjonalt ikon som vitna om den norske stordomstida i mellomalderen. Posisjonen vart naturleg nok styrkt av at Grunnloven av 1814 utpeikte Nidarosdomen som kroningskyrkje, noko som framheva Noregs status som eige rike under unionen med Sverige.

Kyrkja vart pussa opp innvendig og barokkpreget dempa til kroninga av Karl Johan i 1818. Kyrkja vart også måla grå utvendig for å skjule dei skrøpelege murane. Kyrkja fekk etter dette eit preg av den meir moderne empirestilen. Oktogonen fekk nytt kvelv i 1833, og då måtte den barokke altertavla flyttast. Denne var no gått heilt av mote og vart donert til Vår Frue kyrkje, der tavla framleis står. Ei klassisistisk apostelgruppe av Hans Michelsen med ein gipskopi av Bertel Thorvaldsens Kristus vart sett opp i oktogonen.

Det var også avisartiklar som gjorde framlegg om ei meir omfattande restaurering av den gotiske katedralen for å fri han frå dei gjenverande rokokko- og barokktilføyingane. Saka fekk likevel ikkje gjennomslag i Stortinget.

Tanken om restaurering modnar seg

Trass i oppussing og modernisering var Nidarosdomen i stadig forfall. I 1841 vart det oppdaga at ei av søylene i Nidarosdomen var i ferd med å kollapse. Medan søyla vart mellombels halden saman av jarnstenger, varsla stiftsdireksjonen Kyrkjedepartementet om forfallet og bad om tiltak for å unngå at kyrkja «blev forvandlet til en Ruin». Stiftsdireksjonen brukte dette som påskot til å starte ein større prosess for restaurering av kyrkja og engasjerte den entusiastiske 27-årige arkitekten Heinrich Ernst Schirmer, etter tilråding frå slottsarkitekt Linstow.

Schirmers mangla innsikt i arkitekturhistorie, noko som raskt vart tydeleg då han gjorde framlegg om å gjenreise det nær forsvunne vestskipet, men rive det sterkt modifiserte langkoret og flytte oktogonen til tverrskipet. Denne drastiske planen vart for dyr for Stortinget, som heller gav Schirmer eit stipend for å studere gotisk arkitektur på kontinentet. Desse studia, saman med arbeidet hans med nøyaktig oppmåling og registrering av kyrkja 1843-1845, endra Schirmers planar i meir historisk retning.

Schirmer spelte på nasjonalromantiske strengar då han i 1851 leverte eit nytt framlegg til restaurering av kyrkja, der han framheva kyrkja som Noregs viktigaste mellomaldermonument. Han trekte parallellar mellom forfallet til kyrkja og norsk historie og lanserte ideen om Nidarosdomen som eit «barometer» for tilstanden til landet:

«Trondheim sin Domkirke har saaledes været ein sand Billede af Nationen selv, har deelt og afspeilet dens Glands og Velmagt, dens Forfald og Vanmagt.».

Argumentet vann gjenklang, og i 1859 fekk Schirmer saman med historikaren P. A. Munch endå meir merksemd med eit plansjeverk med oversyn over historia til kyrkja og kopartrykk av Schirmers utkast til restaurering. Schirmers framlegg tok utgangspunkt i å bygge opp att kyrkja til den forma ho hadde, eller kunne ha hatt, og fjerne seinare tilføyingar.

Dette skulle bli det førande prinsippet i restaureringa av Nidarosdomen, men var likevel ikkje utan motstand. Linstow såg på kyrkja som eit bevaringsverdig kulturminne, også over seinare endringar, og ville halde kyrkja i store trekk slik ho var, med unnatak av dei mest groteske tilføyingane - spesielt pulpiturane. Formannen i Fortidsminneforeninga Nicolay Nicolaysen var òg imot restaureringsplanen. Både fordi ein ikkje kunne gjenskape sikkert det som var gått tapt, og fordi ei restaurering ville måtte erstatte mykje av det skadde murverket, som burde takast vare på for ettertida. Berre seinare tilføyingar i ny stil burde fjernast, slik som teglsteinsgavlen i tverrskipet og barokkhetta på oktogonen.

Førebuingar til restaurering 1854-1869

Planen hadde likevel stor støtte, og Kyrkjedepartementet hadde løyvt pengar til restaureringa allereie i 1854. Forundersøkingane drog ut i tid, og restaureringa var ikkje påbegynt då kroninga av Karl IV vart aktuell i 1860. Schirmer fekk i oppdrag å gjere kyrkja presentabel for kroninga, og no rauk endeleg dei sterkt kritiserte pulpiturane ut. Større bygnadsendringar rakk ein ikkje gjere før kroninga fann stad.

Trass i at krefter som Linstow og Nicolaysen stadig var imot restaureringa av omsyn til bevaring av kyrkja som kulturminne, var det for lengst teke avgjerd om restaurering. Etter at kaptein Krefting leia arkeologiske undersøkingar i langkoret 1865–1866, kunne endeleg restaureringa ta til i 1869 med Schirmer som arkitekt og Krefting som inspektør. Schirmer gjorde det klart for Krefting at det denne gongen var snakk om ei restaurering av ein langt grundigare karakter enn tidlegare reparasjonar:

«Stadig maa haves for Øiet at her skal udføres Arbeide der skal staae urokkelig i Aarhundreder, og at det er Paabegyndelse til et Arbeide der varer maaske et Aarhundrede.»

Schirmer skulle få rett i den utsegna.

Den første fasen av restaureringa 1869-1877

Restaureringsarbeidarar i Nidarosdomen 1872.

Naturleg nok starta Schirmer med dei minst skadde delane av kyrkja, som kunne rekonstruerast på temmeleg sikkert grunnlag - Kapittelhuset, Johanneskapellet og korbogen. Kapittelhuset var falleferdig, kvelvet var sprokke og nordveggen ute av lodd, så huset berre vart halde saman ved hjelp av kraftige støttemurar. Schirmer fjerna støttemurane og bygde opp veggen frå grunnen av, men erstatta den utvendige klebersteinen med lys sandstein. Schirmer tok seg fleire kunstneriske fridomar, mellom anna gjorde han endringar i kvelvprofilane og dei profilerte banda under vindauga. Dette fekk sterk kritikk frå krefter som ønskte ei meir antikvarisk tilnærming til restaureringa, mellom andre Nicolaysen og arkitekt Christian Christie. Forutan kapittelhuset rakk Schirmer berre å fullføre den innvendige restaureringa av Johanneskapellet, som hadde vore brukt som gravkammer av den rike Angell-slekta og var mura igjen. Schirmer fekk etter dette ikkje fornya engasjementet sitt og vart erstatta som domkyrkjearkitekt av Christie.

Christie starta arbeidet sitt med ei studiereise til kontinentet og England, mens Krefting stod for reparasjonar på korbogen, som kunne nøyaktig rekonstruerast. Etter dette tok Christie for seg oktogonen, som også var relativt lite skadd. Christie valde å rekonstruere oktogonen til den høggotiske forma han hadde hatt etter oppbygginga etter brannen 1328. Christie erstatta den vakre, men ugotiske barokkhetta over oktogonen frå 1722, med ein spiss, blydekt hjelm, og det berre nokre tiår gamle oktogonkvelvet vart i 1877 erstatta av eit meir fagmessig utført arbeid.

Restaurering av langkoret 1877-1890

Korveggen frå 1200-talet var for spinkel og vart skeiv av trykket frå kvelvet allereie i mellomalderen. Dette vart først retta opp under restaureringa fleire hundre år seinare. Skisse av Chr. Christie.

1500-tallsveggane i koret og tårnbogane viste seg å innehalde mange originale steinrestar av stor verdi for restaureringa. Her blir foten til den opphavlege døpefonten grave fram. Teikning av A. Hofflund.

Midttårnet hadde søkt og laga sprekker i tverrskipsmurane.

Restaureringa vakte no så stor begeistring at sjølv om Stortinget hadde presisert at gjenreisinga av oktogonen «ikke paakræver nogen nødvendig fortsettelse», var det no opplagt at også langkoret skulle gjenreisast. Dette var ei langt større utfordring, spesielt sidan mesteparten av langkoret gjekk tapt i brannen i 1531. Triforiet, kleristoriet, kvelvet og dei indre langkorveggane hadde styrta saman og var erstatta av tjukke, kvitkalka veggar. Dessutan hadde vekta av taket kombinert med dårlege fundament trykt søre yttermur nesten 40 cm ut av lodd.

Gjenoppbygginga av koret ville setje kyrkjeromma ut av drift så tverrskipet vart skilt frå langkoret med ein trevegg under austre tårnboge og innreidd som soknekyrkje. Veggen under søre tårnboge vart fjerna, det såkalla Schiøllerske gravkapell i søre tverrskip rive, og orgelet, preikestolen og Thorvaldsenes kristusstatue vart flytta til tverrskipet før den nye soknekyrkja vart vigsla 1. juledag 1877.

Christie starta arbeidet i langkoret med å rette opp den skeive sørmuren. Framfor ei full gjenoppmuring slik Schirmer hadde gjort i kapittelhuset, valde Christie å løyse heile sørmuren som eit stort murstykkje på meir enn 20 x 10 meter og skruve det inn i lodd med kilar og strekkfiskar. Den vakre «kongeinngangen» i sørmuren vart demontert og grunnmurane forsterka før operasjonen, som vart avslutta i 1879 med at kongeinngangen vart sett opp igjen i restaurert stand.

Christie kunne endeleg ta ned dei tjukke langkorveggane, som viste seg å vere eit veritabelt skattkammer av innmura originale bygningssteinar med profilar, kapitelar og ornament. Det vart vidare avdekt restar etter triforie- og kleristorieetasjane i korveggen og tårnfoten slik at etasjehøgdene kunne fastsetjast nøyaktig. Under veggene fann ein også fundament etter arkadesøylene, så Christie kunne overtydande skissere korleis langkoret skulle rekonstruerast. Christie oppdaga også støttemuren frå 1200-åra som hjelpte arkadepilarane å tole kvelvtrykket, og han valde då å auke dimensjonen på pilarane framfor å rekonstruere designfeilen, utvilsamt kva den opphavlege byggmeisteren ville ha gjort, om han hadde hatt same kunnskap. Søyler og framspring var dekorerte med mengder av ornament og konsollhovud, men det meste var forsvunne, og Christie valde å kopiere desse i passande tal framfor å lage nye variasjonar over desse, slik det hadde vore i mellomalderen.

Tretaket over det kvelva langkoret var ikkje synleg, så Christie tok seg den fridomen å erstatte det med eit yttarst uhistorisk jarntak. Antikvarane protesterte, men Christie var forståeleg nok uroa for brannfaren. Dessutan vart jarntaket koparkledd, så forskjellen var ikkje synleg frå utsida.

Etter at vindauga fekk nye lyse, blyinnfatta vindauge, kunne kyrkjelyden i domsoknet i 1890 ta det nyrestaurerte langkoret i bruk.

Restaurering av tverrskipa og midttårnet 1890-1903

Christie kunne no igjen rette blikket mot tverrskipa og fullføre restaureringa der. Desse var rimeleg godt bevarte, så oppgåva var monaleg enklare enn restaureringa av langkoret. Veggarkadane og triforiuma vart reparerte, og teglgavlen frå 1666, som så mange hadde klaga over, vart endeleg fjerna og mura opp i kleber. 1500-talsveggen mot vestskipet vart hoggen ned til minimal tjukkleik for å pille ut så mange steinrestar som mogeleg som kunne kaste lys over den vidare restaureringa.

Midttårnet var dårleg fundamentert frå starten av, så vekta av tårnet hadde trykt tårnfoten ned, truleg så mykje som 20 cm opp gjennom tida. Sidan tårnpilarane hang fast i tverrskipa, var det oppstått store rivner i dei nærliggjande tverrskipsmurane. Etter at desse var reparert, og nødvendige utbetringar av fundamenta og tårnfoten var gjorde, kunne Christie begynne med gjenreisinga av midttårnet. Her fekk Christie verkeleg noko å bryne seg på. Tårnet hadde falle ned og blitt så skadd i alle brannane opp gjennom historia, at lite var bevart av dei opphavlege øvre delane. I staden var tårna skøytte på etter reformasjonen mellom anna med diverse steinmateriale teke frå andre kyrkjer i byen. Christie reiv ned denne ekstra etasjen og gjenskapte triforiet og kleristoriet på det spinkle grunnlaget han hadde, og avslutta med eit stjernekvelv i toppen, inspirert av engelske katedralar.

For eksteriøret hadde Christie enda mindre å gå på. Det fanst ingen kjelder som kunne fortelje om den opphavlege utforminga av tårnet før den store brannen i 1531, men Nauclers stikk frå 1574 viser ein låg tårnfot med ein høg, spiss tårnhjelm, og Christie kan ha antatt at dette var modellert etter det opphavlege tårnet. Teorien vart styrkt av at fundamenta var for dårlege til å bere eit høgare tårn, og då var det naturleg å kompensere for det låge tårnet med ein høg og spiss tårnhjelm. Tårnløysinga vart godkjend i 1894, og i 1901 stod det nye, koparkledde jarnspiret ferdig, og det har sidan dominert profilen til Nidarosdomen så markant at det er blitt eit av dei mest kjende landemerka i Trondheim.

Gjenreisinga av vestskipet 1903–1930

Med denne skissa overtydde Christie komitéen og Stortinget om at skipet kunne gjenreisast basert på lause steinfunn.

Opphavleg utforming av vestfronten er ukjent. Beste kjelde er dette stikket av Maschius frå 1661.

Under arbeidet med midttårnet hadde Stortinget enno ikkje teke stilling til om også vestskipet skulle byggast opp att. Dette var øydelagt i enda større grad enn midttårnet, og heller aldri gjenoppbygd, slik at det framleis stod fram som ein romantisk ruin, som fleire (mellom anna Nicolaysen) ville bevare urørd som eit historisk dokument.

Christie starta likevel førebuingane for gjenreisinga på forskot, for i 1898 tok han til med forsterkninga av fundamenta under vestskipsmurane og arkaderekka i vestskipet. Han dreiv framleis med å reparere yttermurane i vestskipet, før han i 1903 la fram ein fullstendig plan for rekonstruksjon av vestskipet. Planen vart framlagd for ein sakkunnig komité, der også den stadig skeptiske Nicolaysen deltok. Christie la fram ei detaljert skisse som viste korleis skipets arkadar, triforium og kleristorium kunne rekonstruerast ut frå steinfunn og kjende høgder frå restar i tårnpilarane. Denne overtydde komiteen om at skipet kunne rekonstruerast på historisk grunnlag, og komiteen godkjende planane, men berre for dei ytre langveggane og interiøret. Det skulle framleis gå lang tid før vestfronten og vesttårna vart endeleg godkjende. Komiteen tilrådde også at ein fast tilsynskomité med arkitektonisk og arkeologisk kompetanse skulle ha det øvste tilsynet med den vidare oppbygginga av Nidarosdomen.

Kritikken mot vestfronten førte til at endeleg godkjenning av planane for resten av vestskipet vart utsett heilt til 1905. Då var gjenoppbygginga godt førebudd, og midtskipsarkadane vart reiste på rekordtid. Allereie ved kroninga av kong Haakon VII 22. juni 1906 kunne skipet opnast for publikum, rett nok med eit provisorisk tak over arkaderekkene.

Vestfronten og Rosestriden

Oppbygginga av vestfronten var eit fundamentalt mykje vanskelegare problem enn resten av kyrkja, fordi grunnlaget var ekstremt spinkelt. Bortsett frå dei bevarde ruinane og Maschius sitt stikk over vestfronten frå 1661 fanst det ingen kjelder å byggje på, så her kunne mange løysingar vere rette. Restane kunne minne om ei løysing kjend frå liknande engelske katedralar, nemleg ein skjermfront som dannar ein høg, rektangulær endevegg som skjuler bygningsstrukturen bak. Christie (og fleire av tidas leiande arkitektar) var motstandar av ei slik løysing, fordi den streid mot gotikkens elles praktiske og funksjonsorienterte struktur. Christie valde derfor å berre følgje skjermfronten opp så langt den var dokumentert, og deretter la skipet få ein vanleg endevegg, flankert av gotiske tårn med høge spir, i stil med midttårnet.

For fyrste gong møtte Christie knallhard kritikk, noko han neppe var budd på, og det førte til at han søkte om avskjed i 1905. Han vart etter nokre månader overtalt til å halde fram, men han døydde allereie om hausten 1906.

Kritikken mot vestfronten kom både frå antikvarisk og kunstnarisk hald. Nokre historikarar sakna rosevindauget, som er kjend særleg frå fransk gotikk og er nemnd i nokre 1500-talskjelder. Spørsmålet om rosevindauget vart snart så sentralt at heile debatten om vestfronten fekk tilnamnet «Rosestriden». Teknisk Ugeblad førte an i kritikken mot vestfronten og kunne allereie i nr. 47/1903 presentere ei radikalt forskjellig løysing frå historikaren Macody Lund, der han tok utgangspunkt i ein skjermfront fylt av statuar og med eit stort, sentralt rosevindauge, altså ikkje fundamentalt ulikt frå det som faktisk vart realisert langt seinare.

Christie lanserte eit revidert utkast til vestfronten like før han døydde i 1906, der han nærma seg skjermfronten ved å leggje på endå ein etasje i frontveggen, men framleis utan rosevindauge. Christie vart beden av tilsynskomiteen om å arbeide vidare med framlegget, men rakk ikkje dette før han gjekk bort. Resultatet vart ein lukka arkitektkonkurranse kunngjord i 1907 om det beste forslaget til gjenoppbygging av vestfronten. Det vart også oppdaga eit takspor i vestsida av midttårnet som viste at det opphavlege taket i vestskipet – i motsetnad til Christie si førekjensle – hadde vore høgare enn i langkoret. Dermed vart også midttårnet og dei øvre delane av skipet inkluderte i konkurransen.

Systemstriden

Olaf Nordhagen vann konkurransen om vestfronten 1907 med ein rikt dekorert skjermfront med rosevindauge og høge tårn.

Nordhagens Eposutkast frå 1915 braut heilt med tidlegare utkast og danna grunnlaget for den såkalla systemstriden som lammet restaureringa i et tiår.

Vestfronten under restaurering 1930. Nordhagen døydde i 1925, og fekk aldri sjå rosevindauget han hadde teikna.

Juryen klarde ikkje å samlast om ein vinnar, i staden vart arkitektane bak dei to beste utkasta, «Nidaros gamle sigill» av Olaf Nordhagen og «Kristkirken II» av Henrik Bull, bedne om å arbeide vidare for ny vurdering. Stortinget valde likevel å tilsette Nordhagen som domkyrkjearkitekt utan nokon ny runde.

Nordhagen arbeidde så vidare med framlegget sitt og kom med stadig nye utkast, først i 1910, så i 1911, så endeleg eit i 1913 som tilsynskomiteen og Stortinget kunne godkjenne. Eit funn av ein skjoldboge i vestveggen til tårnet i 1910 samanlikna med ei døropning frå midttårnet ut til vestskipets loft gav nokolunde sikre haldepunkt for kor høgt kvelvet i skipet hadde vore. Heile vestskipet var no godkjend for ferdiggjering, noko som var ein lette for arbeidarane, som elles var i ferd med å gå på tomgang i mangel av nye oppgåver.

Likevel tok saka snart ei heilt uventa vending. Etter år med «fri» kunstnarisk utforming av vestfronten fann Nordhagen det i 1915 plutseleg rettare å introdusere eit heilt nytt og svært radikalt forslag, det såkalla Eposutkastet. Berre dei nedste, nokolunde kjeldesikre delane av vestfronten burde rekonstruerast, mens dei øvste delane skulle oppførast i glatt mur. Framlegget vakte allmenn harme i pressa, fleire hevda ei slik løysing ville «sæta husmandsstemplet på Trondhjems domkirke».

Saka gjekk frå galen til verre då Macody Lund like etter presenterte eit heilt nytt system for oppbygginga av kyrkja. Han hevda at kyrkja var bygd etter det gylne snitt:

«Hvert eneste hovedled og hvert eneste dekorativt led er fremkommet efter et forhold som 5:8 = 15:24. Trondhjems domkirke er med andre ord bygd som ett musikstykke i 5/8 takt.»

Tanken om at vestskipet og vestfronten kunne rekonstruerast sjølv om kjeldene mangla, var forlokkande, og forslaget fekk brei støtte. Då hjelpte det lite at Nordhagen peikte på at Macody Lunds foreslåtte kvelvhøgde ikkje kunne stemme med dei arkeologiske data. Nordhagen vart no sett på som part i saka. Stortinget avgjorde at arbeidet i vestskipet skulle utsetjast til denne «systemstriden» kunne bli avgjord.

Etter dette gjekk arbeidet verkeleg trått framover. Berre uomtvistelege reparasjonar og mindre arbeid, som kvelva i sideskipa, kunne gjerast. Macody Lund si avhandling «Ad Quadratum» låg ikkje føre før i 1919, og då tok det endå eit par år før ho vart omsett til engelsk og fransk og kunne leggjast fram for ein internasjonal sakkunnig komité. Først i 1922 vart saka avklard ved at komiteen blankt avviste Macody Lunds system, då det «paa ingen maade er godgjort» at Nidarosdomen hadde vore bygd etter systemet. Samtidig gav komiteen rosande omtale av Nordhagens reviderte Eposutkast frå 1916. Ein rasande Macody Lund forfatta eit nytt kampskrift, «Ad Quadratum II», der han slakta komiteen sin dom, men Stortinget lét seg ikkje overtyde, og Nordhagens planar vart godkjende i 1923, og arbeidet kunne endeleg halde fram.

Det vart no arbeidd på spreng for å få rosevindauget og det innvendige arbeidet i skipet ferdig til Olavsjubileet i 1930. Nordhagen vidareutvikla stadig vestfrontutkastet sitt, men døydde i 1925, før han var komen fram til ei endeleg utforming. Arbeidet i skipet heldt fram å følgje hans planar dei nærmaste åra, under mellombels leiing av John Tverdahl.

Oppføring av vestfronten og vesttårna 1930–1969

Helge Thiis fullførte vestfronten med kongeetasjen og vesttårna.

I 1928 vart det kunngjort ein ny arkitektkonkurranse om fullføringa av vestfronten. Denne vart vunnen av den unge arkitekten Helge Thiis, som hadde teke utgangspunkt i ei etterlaten skisse av Nordhagen, der Nordhagen igjen hadde nærma seg ein tradisjonell skjermfront, mellom anna ved å fylle den øvste glatte muretasjen i fronten med blindbogar. Thiis utdjupa desse til djupe nisjar, der det sat statuar av gammaltestamentlege kongar.

Etter at Thiis vart tilsett i 1930, gjennomarbeidde han utkastet sitt og kom fram til at fronten måtte byggjast opp etter eit rytmisk proporsjonssystem:

«De sittende statuer har same høyde som første bilderekke, de dype nisjene som andre bilderekke, og i høyden fra gesimsbåndet under kongeetasjen opp til spissen av buene går hele underetasjens høyde igjen.»

Thiis kom også i skade for å kommentere at Macody Lund sikkert ville glede seg over at ein erkjente betydinga proporsjonane hadde for den aritektoniske venleiken. Macody Lund var lite mottakeleg for ei slik handsutrekning:

«Glæder en sig om en analfabet lærer å lese og sier A.B.C.? ... Det er for sent å redde Vestfronten. Da måtte en rive alt som er restaurert.»

Tilsynskomiteen var derimot begeistra, og Stortinget godkjende planane for fronten i 1933. Det vart ikkje teke ei avgjerd om utforminga av vesttårna, fordi dette spørsmålet enno kunne vente. Kritiske røyster heva seg denne gongen òg, spesielt når det gjaldt overgangen mellom front og tårn. Støtta frå tilsynskomiteen og Stortinget til Thiis var likevel ikkje i tvil, og han kunne trygt ignorere kritikken.

I dei nærmaste åra vart dei øvre delane av fronten bygde opp, parallelt med at ein tok til å engasjere kunstnarar og bilethoggarar til modelleringa av dei mange statuane på vestfronten. Dessutan fekk kyrkja nytt sentralvarmeanlegg, og arkeologiske undersøkingar vart sett i gang ved arkitekt Gerhard Fischer. Vestskipet fekk nytt marmorgolv, og plankeveggen under vestre tårnboge kunne endeleg takast ned i 1938, slik at heile kyrkjerommet blei teke i bruk permanent for fyrste gong sidan mellomalderen.

Programmet for dei to nedste rekkjene med statuar på vestfronten vart lagt fram av professor Kolsrud i 1928, med støtte i Maschius’ stikk. Thiis’ forslag til statuane i «kongeetasjen» – utan historisk belegg – vart godkjent i 1935.

Ved krigsutbrotet i 1940 vart statuane tekne ned frå vestfronten og rosevindauget verna med plankedekke. Okkupasjonsstyret utpeikte nazistar til å sitje i tilsynskomiteen, men desse var så inkompetente at dei blanda seg lite inn i planane for kyrkja, og nesten ingen tilsynsmøte vart haldne. Okkupasjonsstyret var lite begeistra for dei «jødiske» kongane i kongeetasjen på fronten, så løyvingane skrumpa inn. Betre vart det ikkje då Gestapo troppa opp heime hos Thiis for å arrestere han ein tidleg oktobermorgon i 1942. Thiis var tilfeldigvis i Oslo og fekk tips om kva som skjedde, og klarte å flykte til Sverige. Restaureringsarbeidet vart ytterlegare hemma av materialmangel og tvangsutskriving av arbeidarane til arbeidsteneste. Arbeidet var i ferd med å stoppe heilt opp då frigjeringa i 1945 endeleg tillét ei gradvis normalisering av arbeidet.

Thiis presenterte endeleg utkast til vesttårna i 1949 og foreslo samtidig å fjerne tårnhjelmen på midttårnet, høgne dette, og setje det i stil med vesttårna. Planane for vesttårna vart godkjende av Stortinget 8. april, men utan at det vart teke stilling til endring av midttårnet. Arbeidet kunne no halde fram uforstyrra. Gavlen på fronten med relieff stod ferdig 1963, og sommaren 1964 vart nordre vesttårn avdekt, og kyrkjeklokkene hengde opp der. I 1969 stod også søre vesttårn ferdig, og Nidarosdomens eksteriør stod ferdig ganske nøyaktig 100 år etter at restaureringa starta.

Restaureringa blir fullført 1969–2001

Erkeengelen Mikael har ansiktstrekka til Bob Dylan.

Framleis var det Thiis’ intensjon at midttårnet skulle endrast i tråd med utkastet hans frå 1949. Han arbeidde varmt for dette synet gjennom mange år, og i mai 1971 vedtok Stortinget med knapp margin å rive Christies tårn og byggje eit nytt etter Thiis’ intensjon. Tvilen var stor – lokalsamfunnet i Trondheim likte den karakteristiske tårnforma, og ekspertane, mellom andre Fischer, meinte også at all den tida den historiske utforminga av tårnet var ukjend, var restaureringsarbeidet i seg sjølv verneverdig, sjølv om løysinga ikkje var den arkitektonisk heldigaste. Saka vart trenert av budsjettkomiteen i nokre år, før det vart sett av pengar til å rive tårnet. Lars Roar Langslet og Kjell Magne Bondevik, som sat i Kyrkje- og undervisningskomiteen, fekk denne løyvinga stroken, og saka vart ikkje seinare teken opp att.

I den siste fasen av restaureringa vart det utferda ei stor mengd større og mindre skulpturar, både for vestfronten og ulike ornament. Ein rekna med at skulpturane i mellomalderen ofte var modellerte etter levande førebilete, og dette vart også gjort i stor utstrekning for skulpturane. Såleis er til dømes biskop Sigurd på fronten modellert etter diktaren Vinje, og Kristofer Leirdal sin statue av erkeengelen Mikael på toppen av nordre vesttårn har ansiktstrekka til Bob Dylan, inspirert av Dylans motstand mot Vietnamkrigen.

Arbeidet med statuane på vestfronten heldt fram heilt fram til 1983. Siste innvendige arbeid – kvelvet i tredje etasje i nordre vesttårn – vart avslutta i 2001, og restaureringa vart offisielt fullenda.

Restaurering av restaureringa

Restaurering av søre yttervegg i langkoret, mars 2006.

Dekorasjonar i grytdalskleber frå 1880-talet smuldrar bort på nordsida av langkoret.

Delar av Nidarosdomen er utsett for sterk forvitring, og ein studie frå 1997 viste at dette neppe skuldast sur nedbør så mykje som uheldige løysingar under restaureringa. Det var vanskeleg å skaffe dei enorme mengdene med kleberstein som trongst til arbeidet, og det vart teke ut stein frå ei rekkje større og mindre brot. Ein del av steinen har vist seg å vere av dårleg kvalitet, dette gjeld spesielt stein frå Grytdal ved Støren, som vart brukt i stor utstrekning i langkoret. I tillegg vart dei originale kalkfugene erstatta med moderne sementfuger, noko som utset steinen for salt miljø og auka forvitring. Dårleg vassavrenning og snøsmelting som følgje av dårleg isolering forsterkar problema. Setningsskadar som følgje av svak fundamentering av vesttårna lagar også sprekker i murverket, der det igjen kan trengje inn vatn. Fram mot 2019 går det føre seg eit større arbeid med utbetringar og utskifting av fuger og dårleg stein frå restaureringsperioden.

Parallelt med dette blir det gjort registrering av forvitringsutsette skulpturar og ornament på kyrkja til erstatning for den omfattande samlinga med gipsavstøypingar som gjekk tapt i brannen i Erkebispegarden i 1983. Ettersom ein del av skulpturane er veldig skøyre og ein i dag søkjer å unngå kontaktavstøypingar, har det blitt utvikla ein kontaktfri metode for digital 3D-skanning av figurane for dermed å kunne skape ein eksakt datamodell av figuren. Metoden er så nøyaktig at han også kan brukast til langtidsstudiar av forvitring av desse delane.

Restaureringa av Nidarosdomen blir i dag ivareteke av Nidaros Domkirkes Restaureringsarbeider, som er underlagd Kultur- og kyrkjedepartementet.

Galleri

• 
  Det første prospektet av Nidarosdomen, teikna av Olof Nauclér under den svenske okkupasjonen i 1658.
• 
  Xylografi frå 1885 av Christies visjonar. Mykje skulle bli som planlagt, men ikkje vesttårna.
• 
  Christies vestfrontutkast frå 1903, basert på lause funn. Dette vart i lausaste laget for komitéen, som sakna skjermfronten.
• 
  Nils Ryjord overtok Christie si siste skisse, og tapte konkurransen i 1907 med denne halve skjermfronten.
• 
  Michelsens apostlar frå 1840 vart fjerna frå oktogonen under restaureringa.
• 
  Vestre tårnboge vart mura opp etter brannen 1531, og kunne endeleg opnast att i 1891.
• 
  Restaureringsverkstasden 1899. Verkstaden heldt lenge til i ruinane av vestskipet.
• 
  Flikking på kvelvspring i skipet, ein geskjeft som vart typisk under «systemstriden».
• 
  Heinrich Ernst Schirmer sin utrøyttelege innsats for Nidarosdomen leia til starten av restaureringa i 1869.
• 
  Chr. Christie gjenreiste austre og midtre del av kyrkja 1872-1906, inkluderte det karakteristiske tårnet.
• 
  Olaf Nordhagen leia arbeidet med vestskipet 1909-1925 og utforma skjermfronten med rosevindauget.
• 
  Historikeren Macody Lunds teoriar gav støtte til «systemstriden» som lamma restaureringa 1915-1922.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Restaureringen av Nidarosdomen» frå Wikipedia på bokmål, den 22. april 2006.

Litteratur

• Danbolt, Gunnar, Nidarosdomen, frå Kristkirke til nasjonalmonument, Oslo 1997, ISBN 82-7694-024-2
• Fischer, Gerhard, Domkirken i Trondheim, Kirkebyggeriet i mellomalderen, bind 2, Oslo 1965
• Fischer, Gerhard, Nidaros Domkirke - Gjenreisning i 100 år 1869-1969, Trondheim 1969
• Krefting, Otto, Om Throndhjems Domkirke, Throndhjem 1885
• Mathiesen, Henrik, Domkirken i Trondheim og det norske folk, Oslo 1926
• Storemyr, Per, The Stones of Nidaros - An Applied Weathering Study of Europe's. Northernmost Medieval Cathedral, Trondheim 1997

Bakgrunnsstoff

• Nidaros Domkirkes Restaureringsarbeider Arkivert 2005-11-25 ved Wayback Machine.
• Redningsaksjon for domen Aftenpostens nettutgåve, 24. januar 2006.