Vivien Leigh

Vivien Leigh (døypt Vivian Mary Hartley; 5. november 1913–8. juli 1967) var ein britisk skodespelar som var verksam både på scena og i film. Ho vann to oscarprisar for beste kvinnelege hovudrolle for innsatsen sin som sørstatskvinna Scarlett O'Hara i filmen Tatt av vinden (1939) og som Blanche Dubois i filmversjonen av En sporvogn til Begjær (1951). Sistnemnde var basert på Tennessee Williams sitt drama av same namn, som Leigh hadde spelt på scena i West End i London i 1949. Ho vann òg Tony-prisen for beste kvinnelege hovudrolle i ein musikal for rolla si i Broadway-versjonen av musikalen Tovarich (1963).

Vivien Leigh
Fødd	5. november 1913
Fødestad	Darjeeling
Død	8. juli 1967 (53 år)
Dødsstad	Eaton Square
Fødenamn	Vivian Mary Hartley
Aktive år	1935–1967
Verka som	filmskodespelar, teaterskodespelar, skodespelar
Far	Ernest Richard Hartley
Ektefelle	Laurence Olivier, Herbert Leigh Holman
Sambuar	John Merivale
Born	Suzanne Farrington
Prisar	Oscar for beste kvinnelege hovudrolle, Oscar for beste kvinnelege hovudrolle, Tony Award for Best Actress in a Musical, stjerne på Hollywood Walk of Fame

Etter at ho hadde teke dramautdanning fekk Leigh mindre roller i fire filmar i 1935 før ho fekk den kvinnelege hovudrolla i Fire Over England frå 1937. Leigh vart rosa for venleiken sin, og følte tidvis at denne hindra henne frå å takast seriøst som skodespelar. Trass i ryet hennar i filmar var ho hovudsakleg ein teaterskodespelar. I løpet av den 30 år lange karrieren sin i teateret spelte ho roller som strekte seg frå heltinner i komediar av Noël Coward og George Bernard Shaw til klassiske Shakespeare-figurar som Ofelia, Kleopatra, Julie og lady Macbeth. Seinare i livet spelte ho karakterroller i nokre få filmar.

For allmugen i samtida si vart Leigh sterkt identifisert med den andre ektemannen sin, skodespelaren og regissøren Laurence Olivier, som ho var gift med frå 1940 til 1960. Leigh og Olivier spelte saman i mange teateroppsetjingar, ofte med Olivier som regissør, og dessutan i tre filmar. Ho fekk eit rykte for å vera vanskeleg å arbeida saman med, og i det meste av det vaksne livet sitt leid ho av manisk-depressiv sinnsliding. Ho leid òg av periodiske omgangar med kronisk tuberkulose, som første gong vart påvist på midten av 1940-talet, og som til sist førte til at ho døydde 53 år gammal. Sjølv om ho i periodar ikkje var aktiv, rangerte det amerikanske filminstituttet henne i 1999 som den 16. største kvinnelege filmskodespelaren gjennom alle tider. Ho har òg fått ei stjerne på Hollywood Walk of Fame.

Liv og virke

Første år

Leigh vart fødd som Vivian Mary Hartley i Britisk India på skuleområdet til St. Paul's School i Darjeeling (dagens Vest-Bengal i India). Ho var den einaste barnet til Ernest Richard Hartley og kona hans Gertrude Mary Frances (fødd Yackjee, men nytta òg etternamnet Robinson). Foreldre gifta seg i London i 1912. Mora var ein tru katolikk, og kan ha vore av irsk og indisk parsisk avstamming.

I 1917 vart Ernest Hartley overført til Bangalore som offiser i det indiske kavaleriet (ein del av den britisk-indiske hæren), mens kona og dottera hans vart verande i fjellbyen Ooty (Ootacamund) i sørlege India. Då Vivian var tre år gammal stod ho for første gong på scena, med amatørteatergruppa til mora. Gertrude Hartley freista gje dottera ei interesse for skjønnlitteratur, og introduserte henne for forfattarar som H.C. Andersen, Lewis Carroll og Rudyard Kipling og for forteljingar frå gresk mytologi og indisk folkeminne.

Seks år gammal vart Vivian send av mora til London frå Darjeeling. Ei av venninnene hennar ved den engelske skulen var den framtidige skodespelaren Maureen O'Sullivan, som var to år eldre enn henne, og som uttrykte eit ønske om å verta «ein stor skodespelar». Vivien vart seinare teken ut av skulen av far sin og reiste i lag med foreldra i fire år. Ho gjekk på ulike skular i Europa, blant anna i Dinard, Biarritz, Sanremo og Paris, noko som gjorde at ho kunne snakka fransk og italiensk flytande. Familien vende attende til England i 1931. Same året såg Vivian filmen A Connecticut Yankee, der Maureen O'Sullivan hadde ei rolle. Ho fortalde foreldra sine om ambisjonane sine om å verta skodespelar. Kort tid etter fekk far hennar henne inn på Royal Academy of Dramatic Art (RADA) i London, den fremste teaterutdanninga for skodespelarar i England.

I 1931, då ho var 18, møtte ho advokaten Herbert Leigh Holman, kjend som Leigh Holman, som var 13 år eldre enn henne. Til trass for at han mislikte «teaterfolk» vart dei gifte den 20. desember 1932. Samstundes slutta ho på RADA. 12. oktober 1933 fødde ho dottera Suzanne.

Tidleg karriere

Vener av Vivien foreslo at ho tok ei lita rolle som ei skulejente i filmen Things Are Looking Up. Dette vart filmdebuten hennar, sjølv om ho var ukreditert som statist. Ho engasjerte ein agent, John Gliddon, og han meinte at namnet «Vivian Holman» ikkje var eigna for ein skodespelar. Etter å ha avvist ei rekkje av forslaga hans tok ho «Vivian Leigh» som det profesjonelle namnet sitt.{{mrk|Blant namna Gliddon foreslo var «Susan», deretter «Suzanne Hartley» og «Mary Hartley», før dei meir underlege «April Morn» og «April Maugham».</ref>

Gliddon føreslo henne til Alexander Korda som ein mogleg filmskodespelar, men Korda avviste henne då han meinte ho mangla potensial. Ho fekk ei rolle i skodespelet The Mask of Virtue, regissert av Sidney Carroll i 1935, og fekk god omtale, noko som vart følgt av intervju og avisartiklar. Ein slik artikkel stod i Daily Express, der journalisten merkte seg «ei brå endring kom over andletet hennar», den første offentlege omtala av dei raske stemningsskifta som vart karakteristiske for Leigh. Diktaren John Betjeman, ein framtidig poet laureate, skildra henne som «essensen av engelsk jentevesen». Korda var tilstades ved ein av teaterframsyningane hennar, og innrømma å ha tatt feil, og skreiv ein filmkontrakt med henne. Ho heldt fram i stykket, men då det flytta til eit større teaterlokale vart det oppdaga at ho ikkje hadde stemmekraft for eit større publikum. Stykket vart teke av plakaten etter kort tid. I teaterprogrammet hadde Carroll endra stavinga av førenamnet hennar frå Vivian til Vivien.

I 1960 hugsa Leigh ambivalensen sin mot den første kritiske hyllinga og plutselege ryet sitt: «Ein del kritikarar såg det passande å vera så tåpeleg som å seia at eg var ein stor skodespelar. Og eg tenkte, det var ein tåpeleg, vondskapsfull ting å seia, fordi det legg ei slik bevisbyrde og eit slikt ansvar på meg som eg ganske enkelt ikkje var i stand til å bera. Og det tok meg år å læra nok til å leva opp til kva dei sa i dei første omtalene. Eg synest det er så tåpeleg. Eg hugsar den kritikaren særs godt og har aldri tilgjeve han.»

Tilhøve til Laurence Olivier

Olivier såg Leigh i The Mask of Virtue, og etter å ha gratulert henne for framsyninga, vart dei kjenningar og venner. Olivier og Leigh byrja eit tilhøve samstundes som dei spelte kjærastar i filmen Fire Over England (1937), men Olivier var enno gift med skodespelaren Jill Esmond. Under den moralen som filmindustrien kravde måtte tilhøvet deira haldast løynleg for allmugen.

På denne tida las Leigh Margaret Mitchell sin roman Tatt av vinden, og ho bad den amerikanske agenten sin om å foreslå ho til David O. Selznick, som planla ein filmversjon av romanen. Ho sa til ein journalist at ho såg seg sjølv i rolla som Scarlett O'Hara, og filmmeldaren C. A. Lejeune kunne minnast ein samtale frå same periode der Leigh «forundra oss alle» med påstanden at Olivier «ikkje ville spela Rhett Butler, men eg skal spela Scarlett O'Hara. Vent og sjå.»

Til trass for den relative mangelen sin på røynsle vart Leigh vald til å spela Ofelia til Olivier sin Hamlet då teateret Old Vic sette opp stykket i danske Helsingør. Olivier nemnde seinare ei hending då humøret hennar raskt endra seg medan ho førebudde seg på å gå på scena. Utan nokon tilsynelatande provokasjon byrja ho å skrika mot han før ho brått vart stille og stirte tomt framfor seg. Ho var likevel i stand til spela utan problem, og den neste dagen var ho som før, tilsynelatande utan noko minne om hendinga. Dette var første gongen at Olivier var vitne til denne typen åtferd frå henne. Dei byrja å bu saman sjølv om dei respektive ektefellane deira nekta å gå med på skilsmisse.

Leigh spelte saman med Robert Taylor, Lionel Barrymore og Maureen O'Sullivan i filmen A Yank at Oxford (1938), den første av filmane hennar som fekk merksemd i USA. I løpet av filmproduksjonen fekk ho eit omdømme for å vera vanskeleg og urimeleg, delvis sidan ho mislikte andrerolla si, men òg sidan den gretne åtferda hennar syntest å gje betre resultat. Etter trussel om søksmål grunna ei tøyste hending, informerte Korda hennar agent om at kontrakten hennar ikkje ville fornyast om åtferda hennar ikkje betra seg. Den neste rolla hennar var i den britiske komedien Sidewalks of London (1938), med Charles Laughton i den mannlege hovudrolla.

Olivier hadde prøvd å få større breidd i filmkarrieren sin. Han var ikkje godt kjend i USA, trass suksessen hans i Storbritannia, og eit tidlegare forsøk på å introdusera han for det amerikanske publikummet hadde vore mislykka. Då han fekk tilbod om rolla som Heathcliff i Samuel Goldwyn sin produksjon av Emily Brontë-romanen Stormfulle høyder i 1939, reiste han til Hollywood og etterlét Leigh i London. Goldwyn og regissøren av filmen, William Wyler, tilbaud Leigh ei andrerolle som Isabella, men ho avslo då ho ville ha rolla som Cathy i Stormfulle høyder. Denne gjekk i staden til Merle Oberon.

Tatt av vinden

Saman med Clark Gable i Tatt av vinden (1939)

Hollywood var midt i ei omfattande, medieomtalt leiting etter ein skodespelar som kunne portrettera Scarlett O'Hara i David O. Selznick sin produksjon av Tatt av vinden (1939). På denne tida var Myron Selznick, som var bror av David, den amerikanske agenten til Leigh. I februar 1938 bad Leigh Myron Selznick om å vurdera henne til rolla som Scarlett O'Hara.

David Selznick, som hadde sett framføringa hennar denne månaden i Fire Over England og A Yank at Oxford, meinte ho kunne vera utmerka for rolla, men likevel umogleg som Scarlett då ho var «altfor britisk». Leigh reiste likevel til Los Angeles for å vera saman med Olivier og samtidig prøva å overtyda David Selznick om at ho var den rette for Scarlett. Då Myron Selznick, som også representerte Olivier, møtte Leigh, følte han at ho hadde dei kvalitetane som broren hans leita etter. Ifølgje soga tok Myron Selznick med seg Leigh og Olivier til settet der scena med nedbrenninga av Atlanta vart filma, og introduserte Leigh for broren sin: «Hei, smarting, møt din Scarlett O'Hara.» Han skreiv til kona si: «Ho er Scarlett på oppløpssida og ser fordømt bra ut. Ikkje for alle sine øyre, men for ditt åleine: det er no smalna ned til Paulette Goddard, Jean Arthur, Joan Bennett og Vivien Leigh.» Regissøren George Cukor var samd og lovpriste Leigh sim «utrulege villskap». Ho sikra seg rolla kort tid etter.

Leigh og Howard i Tatt av vinden.

Sjølve filmproduksjonen viste seg å vera vanskeleg for Leigh. Cukor vart avsett og erstatta av Victor Fleming, som Leigh stadig var i konflikt med. Ho og Olivia de Havilland hadde i all løyndom møte med Cukor om kveldane og i helgene for å få råd frå han om korleis dei skulle spela rollene sine. Leigh vart vener med Clark Gable, kona hans Carole Lombard og Olivia de Havilland, men ho mislikte Leslie Howard, som ho skulle spela inn fleire kjenslemessige scener med. Leigh var tidvis nøydd til å arbeida sju dagar i veka, ofte til seint på kvelden, noko som auka mistrivselen hennar. Ho sakna òg Olivier, som då arbeidde i New York. I ein samtale på langdistansetelefon med Olivier erklærte ho kjenslemessig: «Pus, min pus, eg hatar s[ å spela inn film. Hatar, hatar, og vil aldri laga ein annan film nokon gong igjen.»

I ein biografi av Olivier frå 2006 vart Leigh teken i forsvar av Olivia de Havilland mot påstandane at ho oppførte seg manisk under innspelinga av Tatt av vinden: «Vivien var ulasteleg profesjonell, ulasteleg disiplinert under Tatt av vinden. Ho hadde to store bekymringar: å gjera det beste arbeidet sitt i ei særs vanskeleg rolle og å vera skilt frå Larry (Olivier), som var i New York.»

Tatt av vinden skaffa Leigh umiddelbar merksemd og ry, men ho er sitert på å seia at «Eg er ikkje ei filmstjerne – eg er ein skodespelar. Å vera ei filmstjerne – berre ei filmstjerne – er eit slikt falsk liv, ein lever for uekte verdiar og for publisitet. Skodespelarsr held fram i ei lang tid og det er alltid fantastiske roller å spela.» Filmen vann 10 Oscar-prisar, inkludert ein for beste skodespelar for Leigh, som også vann New York Film Critics Circle-prisen som beste kvinnelege skodespelar frå filmkritikarar i New York.

Ekteskap og tidlege fellesprosjekt

Leigh i Waterloo Bridge.

I februar 1940 gjekk Jill Esmond med på skilsmisse frå Olivier, og Leigh Holman gjekk med på å skilja seg frå Leigh. Dei vart verande gode vennar resten av livet hennar. Esmond fekk foreldreretten til Tarquin, sonen hennar med Olivier, medan Holman fekk foreldreretten til Suzanne, dottera hans med Leigh. Den 31. august 1940 gifta Olivier og Leigh seg ved San Ysidro Ranch i Santa Barbara i California, ved ein seremoni der berre vertskapet deira, Ronald og Benita Coleman, og vitna Katharine Hepburn og Garson Kanin var tilstades. Leigh gjorde ei prøvefilming og håpa på å få ei rolle saman med Olivier i Rebecca, ein psykologisk thriller som vart regissert av Alfred Hitchcock og med Olivier i den mannlege hovudrolla. Etter å ha sett prøvefilminga til Leigh noterte David Selznick at «ho synest ikkje riktig i oppriktigheit eller alder eller uskuld», ei vurdering som var delt av Hitchcock og av Leigh sin mentor George Cukor.

Selznick observerte at ho hadde vist null interesse for rolla før Olivier hadde vorte stadfesta som hovudrolle, og den kvinnelege hovudrolla gjekk til Joan Fontaine. Han nekta henne også å spela filmen Pride and Prejudice (1940), basert på romanen Stolthet og fordom (1813) av Jane Austen, og Greer Garson fekk rolla som Elizabeth Bennet, som Leigh hadde ynskt for seg sjølv. Den første filmen henner etter Tatt av vinden vart Waterloo Bridge (1940), som var ein nyversjon av filmen med same tittel frå 1931. Han hadde først Olivier og Leigh i hovudrollene, men Selznick erstatta Olivier med Robert Taylor, som då var på toppen av populariteten sin. At Leigh stod øvst på filmplakaten reflekterte statusen hennar i Hollywood. Filmen vart godt motteken av både publikum og filmmeldarar.

Ekteparet Olivier og Leigh deltok i teaterproduksjon på Broadway med Shakespeare-stykket Romeo og Julie. Avisene i New York var oppteken av utruskapen som eksisterte i byrjinga av forholdet deira, og stilte òg spørsmål ved moralen deira ved at dei ikkje reiste tilbake til Storbritannia for å bidra i krigsinnsatsen.

Teatermeldarane var fiendtlig innstilte til tolkingane deira i Romeo og Julie. Brooks Atkinson i The New York Times skreiv «Sjølv om miss Leigh og mr. Olivier er kjekke unge menneske, kan dei knapt handtera rollene sine i det heile.» Medan det meste av skulda vart tilskriven Olivier sine prestasjonar på scena og regien hans, vart òg Leigh kritisert. Bernard Grebanier kommenterte den «tynne butikkjente-aktige kvaliteten i stemma til frøken Leigh.» Paret hadde sjølv investert det meste av dei felles sparepengane sine på 40 000 dollar i prosjektet, og fiaskoen var ein finansiell katastrofe for dei.

Leigh og Olivier i That Hamilton Woman.

Dei filma dei historiske dramaet That Hamilton Woman (1941) med Olivier som Horatio Nelson og Leigh som Emma Hamilton. Då USA enno ikkje hadde gått inn i krigen var dette ein av fleire filmar frå Hollywood som hadde som målsetting å auka den pro-britiske stemninga hjå det amerikanske publikummet. Filmen vart populær i USA og ein eineståande suksess i Sovjetunionen. Winston Churchill sørgde for ei vising ved eit selskap der Franklin D. Roosevelt var tilstades, og då filmen var ferdig, talte han til publikum og sa: «Mine herrar, eg meiner denne filmen vil interessera dykk, viser store hendingar like dei som de allereie har delteke i.» Olivier og Leigh vart verande gode vener med Churchill, deltok i middagsselskap og ved ulike høve på hans oppmoding i resten av livet hans. Om Leigh er han sitert å ha sagt: «By Jove, she's a clinker.»

Leigh og Olivier i Australia, juni 1948

Ekteparet vende attende til Storbritannia og i 1943 turnerte Leigh gjennom heile Nord-Afrika som ein del av underhaldninga og oppmuntringa av dei militære styrkane som var stasjonerte i regionen. Leigh spelte for soldatane fram til ho vart sjuk med ein hardnakka hoste og feber. I 1944 fekk ho diagnosen tuberkulose i venstre lunge og var fleire veker på sjukehus, før ho verka å ha vorte frisk. Ho byrja filminga av Caesar and Cleopatra (1945) då ho oppdaga at ho var gravid, men spontanaborterte. Leigh hamna i ein djup depresjon som på sitt vondaste førte til at ho hamna på golvet og hulka hysterisk. Det var det første av mange samanbrot ho kom til å få grunna bipolar liding, òg kalla for manisk-depressiv liding. Olivier kom seinare til å kjenna att symptoma av innleiande episode – fleire dagar med hyperaktivitet vart følgde av ein periode med depresjon og så eit eksplosivt samanbrot. Etter dette hadde Leigh inkje minne om hendingane, men var svært forlegen og angrande.

Med godkjenning frå legen hennar var Leigh frisk nok til å halda fram som skodespelar i 1946, og deltok i ein vellykka London-produksjon av Thornton Wilder sitt stykke The Skin of Our Teeth. Filmane hennar frå denne perioden, Caesar and Cleopatra (1945) og Anna Karenina (1948), var ingen kommersielle suksessar. Alle britiske filmar i denne perioden var negativt påverka av Hollywood-boikotten av britiske filmar.

I 1947 vart Olivier adla, og Leigh følgde han til Buckingham Palace for seremonien. Ho vart då Lady Olivier. Etter at dei skilde seg vart ho, etter konvensjonen for ei fråskild kone av ein adla, omtalt som Vivien, Lady Olivier.

I 1848 var Olivier i styret for teateret Old Vic, og drog saman med Leigh på ein seks månaders turne i Australia og New Zealand for å skaffa middel for teateret. Olivier spelte hovudrolla i Shakespeare sitt historiske drama Rikard III og opptredde òg saman med Leigh i The School for Scandal av Sheridan og i The Skin of Our Teeth av Thornton Wilder. Turnen var ein eineståande suksess, og sjølv om Leigh var plaga av søvnløyse og måtte la reserveskodespelaren erstatta seg i ei veke medan ho var sjuk, klarte ho å leva opp til krava som var lagt på henne. Olivier roste dugleiken hennar til å «sjarmera pressa». Medlemmar av teaterselskapet hugsa seinare fleire kranglar mellom paret då Olivier i aukande grad vart irritert over dei krava som vart lagt på han i løpet av denne tida. Den meste dramatiske krangelen skjedde i Christchurch på New Zealand, då Leigh ikkje kunne finna skorne sina og nekta å gå på scena utan desse. Olivier var utmatta og rasande, forbanna henne og slo henne i andletet, og Leigh var oppskaka og slo igjen. Til sist gjekk ho på scena i lånte skor, og i løpet av sekund hadde ho «tørka tårene og smilte breitt på scena». Ved slutten av turnen var begge utmatta og sjuke. Olivier fortalde ein journalist: «Du veit det neppe, men du snakkar til eit ektepar beståande av oppreiste lik.» Seinare observerte han at han «mista Vivien» i Australia.

Suksessen med turnen oppmuntra ekteparet til gjera sine første roller saman i West End, og framførte dei same stykka med eit tillegg, Antigone av Sofokles, på oppmoding frå Leigh, sidan ho ynskte å spela ei rolle i ein gresk tragedie.

En sporvogn til Begjær

Leigh som Blanche DuBois, frå forfilmen for filmversjonen av En sporvogn til Begjær (1951).

Leigh søkte deretter rolla som Blanche Dubois i ein sceneproduksjon av Tennessee Williams sitt stykke En sporvogn til Begjær i West End, og fekk rolla etter at Williams og produsenten av stykket Irene Mayer Selznick såg henne i The School for Scandal og Antigone. Olivier vart tilsett for å regissera. Då stykket inneheldt ei valdtektsscene og referansar til utruskap og homofili, var det forutbestemt å verta kontroversielt. Mediediskusjonane om stykket auka nervøsiteten til Leigh, men ho trudde framleis at verket hadde viktig tyding.

Då premieren på stykket skjedde i oktober 1949 vart både det og framføringa til Leigh kritisert av forfattaren J.B. Priestley. Kritikaren Kenneth Tynan, som hadde gjort det til ein vane å avvisa teaterprestasjonane hennar, kommenterte at Leigh var eit elendig val i rolla sidan britiske skodespelarar var «altfor veloppdragne til å kunna gje utløp for kjensler på scena». Olivier og Leigh var engstelege for at suksessen til dramaet delvis låg i forventingane til publikum i å sjå ei vellysting forteljing framfor eit gresk drama som dei hadde forestilt seg. Dei hadde likevel òg sterke tilhengarar, blant dei Noël Coward, som skildra Leigh som «praktfull».

Etter 326 framføringar var Leigh ferdig med stykket, men ho vart snart engasjert i å gjenta rolla som Blanche DuBois i filmatiseringa av stykket. Leigh sitt honorar på 100 000 dollar for filmatiseringa gjorde henne til den best betalte kvinnelege skodespelaren betalt i 1951. I kontrast fekk motspelaren Marlon Brando 75 000 dollar for si rolle. Den uhøgtidelege og ofte uanstendige forma hennar for humor gjorde at ho lett etablerte kontakt med Brando, men ho hadde innleiingsvis vanskar med regissør Elia Kazan, som var misnøgd med retninga Olivier hadde nytta for å forma karakteren Blanche. Kazan hadde føretrekt Jessica Tandy og seinare Olivia de Havilland framfor Leigh, men ho hadde sjølvtillit frå suksessen i teaterversjonen som Blanche. Kazan kommenterte seinare at han eigentleg såg på henne som ein avgrensa skodespelar: «ho hadde eit lite talent», men etter kvart som innspelinga gjekk sin gang vart han «full av beundring» for den enorme besluttsamheiten hennar om å utmerka seg enn «nokon annan kvinnelege skodespelar eg har kjent. Ho ville ha krope på knust glas om ho trudde det ville bidra til framføringa hennar.» Leigh fann rolla utmattande og kommenterte til avisa Los Angeles Times: «Eg hadde ni månader i teateret som Blanche Dubois. No var det ho som styrte meg.» Olivier følgde ho til Hollywood der han hadde hovudrolla saman med Jennifer Jones i William Wyler sin film Carrie (1952).

Leigh si rolle i En sporvogn til Begjær fekk strålande meldingar, og ho vann ny oscarpris for beste kvinnelege skodespelar. Ho fekk òg den britiske filmprisen BAFTA som beste kvinnelege skodespelar, og New York Film Critics Circle-prisen i same kategori. Tennessee Williams kommenterte at Leigh hadde gjeve rolla «alt det som eg tilsikta, og langt meir enn kva eg hadde drøymt om.» Leigh sjølv hadde blanda kjensler kring rolla, og mange år seinare sa ho at det å spela Blanche DuBois fekk ho til å «hella over i galskap.»

Sjukdom og skilsmisse

I 1951 spelte Leigh og Olivier to stykke om Kleopatra, Antony and Cleopatra av Shakespeare og Caesar and Cleopatra av George Bernard Shaw. Dei vart framførte vekselvis kvar kveld, og fekk gode meldingar. Dei tok deretter begge produksjonane til New York der dei spelte ein sesong på Ziegfeld Theatre inn i 1952. Meldingane var hovudsakleg positive, men kritikaren Kenneth Tynan gjorde dei sinte då han antyda at Leigh var eit middelmådig talent som tvinga Olivier til kompromittera sitt eige. Den strenge kritikken til Tynan bortimot framskynda eit nytt samanbrot. Leigh, som frykta feil og streba mot stordom, vart hengjande ved kommentarane hans og oversåg alle positive omtaler frå andre kritikarar.

I januar 1953 reiste Leigh til Ceylon (dagens Sri Lanka) for å filma Elephant Walk med Peter Finch. Kort tid etter at filminga byrja fekk ho eit samanbrot og Paramount Pictures måtte erstatta henne med Elizabeth Taylor. Olivier kom tilbake til heimen deira i England der Leigh i usamanhengande periodar fortalde han at ho var forelska i Finch og hadde hatt ein affære med han. Ho vart gradvis betre i løpet av eit par månader, men som eit resultat av denne episoden fekk mange av vennane til ekteparet vita om problema hennar. David Niven uttalte at ho hadde vore «svært, svært sprø». Noël Coward uttrykte overrasking i dagboka si omn at «ting hadde vore så dårlege og vart stadig verre sidan 1948 eller deromkring.» Leigh sitt romantiske tilhøve til Finch hadde byrja i 1948 og hadde gått opp og ned i fleire år før det til sist hadde ført til at den mentale helse hennar hadde vorte skadelidande.

Eit signert fotografi av Vivien Leigh dedisert til Mia Kuryluk i 1957 då ho og ektemannen Laurence Olivier vitja heimen til ekteparet Kuryluk i Warszawa.

I 1953 hadde Leigh vorte frisk nok til å spela i stykket The Sleeping Prince av Terence Rattigan med Olivier i London, og i 1955 framførte dei ein sesong ved Stratford-upon-Avon med Shakespeare-skodespelet Twelfth Night, Macbeth og Titus Andronicus, ein komedie og to tragediar. Dei framførte for fulle hus og fekk generelt gode omtalar. Helsa til Leigh verka vera stabil. John Gielgud regisserte Twelfth Night og skreiv: «... kanskje eg vil halda fram å gjera gode ting med dette guddommelege stykket, særleg om han lèt meg dra hennar vesle høgheit (som er smartare enn han, men ikkje den fødde skodespelar) ut av engstelegheiten og komfortsona hennar. Han vågar òg tillitsfullt... men ho tør knapt noko i det heile og er vettskremt for å strekkja seg utover teknikken sin, og gjera kva som helst som ho ikkje har drepe all spontanitet ved å ha øvd for mykje.» I 1955 hadde Leigh hovudrolla i ukrainskfødde Anatole Litvak sin britiske film The Deep Blue Sea. Motspelaren hennar Kenneth More følte at han hadde elendig kjemi med Leigh under filminga.

I 1956 tok Leigh hovudrolla i Noël Coward sitt skodespel South Sea Bubble, men vart gravid og trekte seg frå produksjonen. Fleire veker seinare aborterte ho og gjekk inn i ein ny periode med depresjon som varte i fleire månader. Ho vart med Olivier på ein europeisk turna med Titus Andronicus, men turnen var prega av Leigh sine hyppige raseriutbrot mot han og andre medlemmar av teaterselskapet. Etter at dei kom attende til London vart den tidlegare ektemannen hennar Leigh Holman, som framleis hadde ein sterk innverknad på henne, buande med ekteparet for å hjelpa til med å roa henne ned.

I 1958 såg ho på ekteskapet sitt med Olivier som over og byrja eit forhold til skodespelaren Jack Merivale, som kjende til tilstanden hennar og forsikra Olivier om at han ville ta godt vare på henne. I 1959 hadde ho oppnådd suksess med Noël Coward sin komedie Look After Lulu! Kritikaren The Times beskreiv henne som «vakker, herleg kjøleg og realistisk, ho meistrar alle situasjonar.»

I 1960 var ho og Olivier skilt, og Olivier gifta seg snart opp att med skodespelaren Joan Plowright. I sjølvbiografien sin diskuterte Olivier dei belastande åra dei hadde hatt grunna sjukdommen til Leigh: «Gjennom hennar besettelsar grunna det uhyggelege, vondskapsfulle monsteret, den maniske depresjonen, med døyelege og stadige tettare spiralar, heldt ho på sin eigen individuelle sluheit – ein dugleik i å skjula den sanne mentale tilstanden sin frå bortimot alle, bortsett frå meg, som ho knapt kunne forventast å ta seg bryet for.»

Siste år

Jack Merivale viste seg å ha ein stabiliserande innverknad på Leigh, men til trass for den tilsynelatande tilfredsheiten hennar, vart ho sitert av Radie Harris om at ho «heller ville ha levd eit kort liv med Larry [Olivier] enn å ha eit langt liv utan han.» Den første ektemannen hennar, Leigh Holman, var òg mykje i lag med henne. Merivale vart med henne på ein turna i Australia, New Zealand og Latin-Amerika som varte frå juli 1961 og fram til mai 1962, og ho kunne gleda seg over positive omtaler utan å måtta dela rampelyset med Olivier. Sjølv om ho enno var prega av depresjon, heldt ho fram med å arbeida i teateret. I 1963 vann ho Tony-prisen for beste kvinnelege hovudrolle i ein musikal for rolla si i Tovarich. Ho deltok òg i filmane The Roman Spring of Mrs. Stone (1961) og Ship of Fools (1965).

Den siste framføringa hennar på scena i Ship of Fools var både ein triumf og samstundes symbolsk for sjukdommen til Leigh. Produsenten og regissøren Stanley Kramer, som enda opp med filmen, hadde planlagt å ha Leigh i hovudrolla, og var innleiingsvis ikkje kjent med den skrøpelege mentale tilstanden og fysiske helsa hennar. Seinare kunne Kramer minnast tapperheita Leigh viste i å ta på seg slik ei vanskeleg rolle. «Ho var framleis sjuk, og det motet ho viste ved å halda fram, motet til å gjera filmen – var bortimot ikkje til å tru.» Prestasjonen til Leigh var blanda med paranoia og resulterte i utbrot som vanskeleggjorde tilhøvet hennar til dei andre skodespelarane, sjølv om både Simone Signoret og Lee Marvin hadde forståing for problema. Ved eit uvanleg tilfelle under filminga av eit valdtektsforsøk vart Leigh så forstyrra at ho slo hardt til Marvin med ein sko slik at han fekk merke i andletet.

Leigh vann Étoile de Cristal, den franske filmprisen likeverdig med Oscar-prisen, for prestasjonen i hovudrolla i Ship of Fools.

I mai 1967 øvde Leigh inn teksta for å opptre saman med Michael Redgrave i Edward Albee sitt skodespel A Delicate Balance då ho fekk eit tilbakefall av tuberkulose. Etter fleire veker med kvile verka ho å ha vorten betre. Om natta den 7. juli 1967 forlét Merivale henne som vanleg i leilegheita deira ved Eaton Square for å delta i eit skodespel, og då han kom heim rett før midnatt låg ho og sov. Omtrent 30 minutt seinare kom han attende til soverommet og oppdaga at ho låg på golvet. Ho hadde freista å gå til badet då lungene hennar vart fylte med væske, dei kollapsa og ho vart kvelt. Merivale kontakta først familien hennar, og dagen etter klarte han òg å koma i kontakt med Olivier, som på denne tida fekk behandling for prostatakreft ved eit sjukehus i nærleiken. I sjølvbiografien sin skildra Olivier sin «store pine» då han straks drog til Leigh sin leilegheit, der Merivale hadde lagt henne på senga. Olivier viste sorg og respekt, og «stod og bad om tilgjeving for alt det vonde som hadde kome mellom oss,» før han hjelpte til med førebuinga av gravferda, og vart verande fram til liket hennar var henta frå leilegheita.

Den offentlege kunngjeringa om døden hennar skjedde den 8. juli. Lysa på kvar einaste teaterbygning i sentrale London vart sløkka i ein time. Ei katolsk minnegudsteneste vart halden for Leigh ved kyrkja St Mary's i Cadogan Street i bydelen Chelsea. Gravferda hennar hadde oppmøte frå dei fremste namna i britisk teater og film. I tråd med testamentet sitt vart ho kremert ved Golders Green Crematorium og oska hennar vart spreidd over innsjøen ved sommarstaden hennar ved Tickerage Mill, i nærleiken av Blackboys i East Sussex. Ei minnegudsteneste vart halden ved den anglikanske kyrkja St. Martin-in-the-Fields ved Trafalgar Square i London. Den siste hyllesta vart lesen av John Gielgud. I 1968 vart Leigh den første kvinnelege skodespelaren som vart æra i USA av The Friends of the Libraries at the University of Southern California. Seremonien vart utført som ein minneseremonoi med visingar av utvalde augneblunkar frå filmane hennar og med heiderstalar gjevne av blant anna George Cukor, som viste prøvefilmane hennar for Tatt av vinden. Det var første gongen desse hadde vorte vist på tretti år.

Arv og ettermæle

Blå plakett for Vivien Leigh.

Stillbilete av Leigh frå Tatt av vinden.

Leigh og Olivier i 1957.

Leigh vart rekna som ein av dei venaste kvinnelege skodespelarane i si tid, og regissørane hennar framheva dette i dei fleste av filmane ho var med i. Då ho vart spurd om ho trudde at venleiken hennar hadde vore eit hinder for å takast alvorleg som skodespelar, svara ho: «Folk trur at om du ser rimeleg bra ut, kan du umogleg kunna spela, og då eg berre bryr meg om skodespelkunst, trur eg venleik kan vera eit stort handikap, om du verkeleg vil sjå ut som den rolla du spelar, som ikkje naudsynlegvis [ser ut] som deg.»

Regissøren George Cukor skildra Leigh som ein «fullenda skodespelar, hindra av venleik,» og Laurence Olivier sa at kritikarane kunne «gje ho heider for å vera ein skodespelar og ikkje halda fram i det uendelege med å la vurderingane sine fordreiast av den store venleiken hennar.» Garson Kanin delte synet deira og skildra Leigh som «ein venleik med ein henrivande utsjånad som ofte tenderte til å viska ut dei eineståande prestasjonane hennar som skodespelar. Store venleikar er sjeldan store skodespelarar – ganske enkelt fordi dei ikkje treng å vera det. Vivien var annleis; ambisiøs, iherdig, seriøs, ofte inspirert.»

Leigh forklarte at ho ville spela «så mange rollar som mogleg» i eit forsøk på lære skodespelarhandverket og for å fordriva fordomar om dugleiken og evnene sine. Ho meinte at komedie var vanskelegare å spela enn drama, sidan det kravde meir presis timing og sa at komedie burde vektleggjast meir i ein skodespelar sin læreperiode. Mot slutten av hennar karriere, som strekte seg frå Noël Coward sine komediar til William Shakespeare sine tragediar, slo ho fast at det er langt lettare å få publikum til å gråta enn å få dei til å le.

Dei første rollene hennar på scena førte til umiddelbar suksess i Storbritannia, men ho vart i stor grad verande ukjent andre stadar før filmen Tatt av vinden vart vist verda over. I desember 1939 skreiv filmkritikaren Frank Nugent i The New York Times: «Miss Leighs Scarlett har rettferdiggjort den absurde talentjakta som indirekte frambrakte ho. Ho er så perfekt forma for rolla av kunsten og naturen at nokon annan skodespelar i rolla ville vera utenkjeleg,» og etter kvart som ryet hennar eskalerte vart ho vist på omslaget av magasinet Time i rolla som Scarlett. I 1969 kommenterte kritikaren Andrew Sarris at suksessen til filmen i stor grad hadde vore «den inspirerte rollebesetninga» med Leigh, og skreiv i 1998 at «ho lever i sinna og minne våre som ei dynamisk kraft framfor ein statisk framtoning.» Filmhistorikaren og kritikaren Leonard Maltin skildra filmen som ein av dei store gjennom alle tider, og skreiv i 1998 at Leigh spelte «rolla si glimrande».

Rolla hennar i West End-produksjonen av En sporvogn til Begjær vart skildra av teaterkritikaren Phyllis Hartnoll som «bevis på større gåver som ein skuespillerinne enn ho hittil hadde vist», noko som førte til ein lengre periode der ho vart vurdert som ein av dugelegaste kvinnelege skodespelarar i britisk teater. I diskusjonen av den påfølgjande filmversjonen skreiv Pauline Kael at Leigh og Marlon Brando gav «to av dei største framføringar som nokon gong har vorte filma» og at Leighs prestasjon var «ein av dei sjeldne framføringane ein i sanning kan seia fremja både frykt og medynk.»

Den fremste motstandaren hennar var kritikaren Kenneth Tynan, som latterleggjorde spelet til Leigh opp mot det til Olivier i framføringa av Titus Andronicus i 1955, og hevda at ho «mottek nyhendet at ho er i ferd med å bli valdteken på liket til ektemannen sin med ikkje meir enn ein lett irritasjon...» Han var òg negativ til nytolkinga hennar av lady Macbeth i 1955, og uttalte at framføringa hennar var svak og mangla det naudsynte raseriet som rolla kravde. Først etter at ho var død endra Tynan meining, og skildra den tidlegare kritikken sin som «ein av dei vondaste feilbedømmingane» som han nokon gong hadde gjort. Han kom til å tru at Leigh si tolking, der lady Macbeth nytta den seksuelle tiltrekkingskrafta si for å halda Macbeth fengsla, «gav meir meining.» I ei kartlegging av meiningane til teaterkritikarar gjord kort tid etter at Leigh var død var det fleire som oppgav tolkinga hennar av lady Macbeth som nettopp ein av dei største prestasjonane hennar i teateret. I eit intervju i 1983 etter at han var død spotta enka til Kenneth Tynan den hemngjerrige kampanjen hans mot Leigh som «heilt unødvendig». Olivier avviste det som sjalusi, men Leigh var likevel negativt påverka av kommentarane hans.

Ein minneplakett for Leigh vart i 1969 plassert i Actors' Church («skodespelarkyrkja»), som er St Paul's i Covent Garden. I 1985 vart eit portrett av henne inkludert i ein serie av britiske frimerke, saman med andre som Alfred Hitchcock, Charlie Chaplin, Peter Sellers og David Niven for å feira «British Film Year». I april 2013 vart ho igjen inkludert i ein frimerkeserie, denne gongen for å minnast hundreårsjubileet for fødselen hennar, noko som var ei sjeldan hending for andre enn kongelege å opptre på britiske frimerke ved meir enn eitt høve.

British Library, det britiske nasjonalbiblioteket i London, kjøpte dokumenta til Laurence Olivier frå buet hans i 1999. Laurence Olivier-arkivet omfattar òg mange av dei personlege breva og andre dokument etter Vivien Leigh, inkludert dei talrike breva ho skreiv til Olivier. Dokument etter Vivien Leigh, beståande av brev, fotografi, kontraktar, og dagbøker, er eigd av dottera hennar Suzanne Farrington. I 1994 kjøpte det australske nasjonalbiblioteket eit fotoalbum med monogrammet «L & V O» i den tru at det hadde tilhøyrt ekteparet. Det inneheldt 573 fotografi av paret under turneen deira i Australia i 1948 I 2013 vart eit arkiv med Vivien Leigh sine brev, dagbøker, fotografi, kommenterte film- og teatermanuskript og dei talrike prisane hennar kjøpt imm av Victoria and Albert Museum i London.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Vivien Leigh» frå Wikipedia på bokmål, den 19. november 2021.

Litteratur

• Andersen, Christopher P. (1997): An Affair to Remember: The Remarkable Love Story of Katharine Hepburn and Spencer Tracy. Glasgow, Scotland: William Morrow & Co. ISBN 978-0-68815-311-3.
• Bean, Kendra (2013): Vivien Leigh: An Intimate Portrait. Philadelphia, Pennsylvania: Running Press. ISBN 978-0-7624-5099-2.
• Berg, A. Scott (1989): Goldwyn. London: Sphere Books. ISBN 0-7474-0593-X.
• Brigg sin, Os, rei. (1992): A Dictionary of Twentieth Century World Biography. London: Book Club Associates. ISBN 978-0-19211-679-6.
• Capus, Michelangelo (2003): Vivien Leigh: A Biography. Jefferson, North Carolina: McFarland& Company. ISBN 978-0-7864-1497-0.
• Coleman, Terry (2005): Olivier, The Authorised Biography. London: Bloomsbury Publishing. ISBN 0-7475-8306-4.
• David, Catherine (1995): Simone Signoret. New York: Overlook Press. ISBN 978-0-87951-581-2.
• Edwards, Anne (1978): Vivien Leigh, A Biography. London: Coronet Books. ISBN 0-340-23024-X.
• Fungera, Lewis & John E. Boothe, red. (1983): Actors Talk about Acting: Fourteen Intimate Interviews, Volume 2. London: Avon Books, første utgåve 1961. ISBN 978-0-3800-1006-6.
• Fury, David (2006): Maureen O'Sullivan: No Average Jane. Minneapolis, Minnesota: Artist's Press, ISBN 0-924556-06-4.
• Hartnoll, Phyllis (1972): The Concise Companion to the Theatre. Peachtree City, Georgia, United States: Omega Books. ISBN 1-85007-044-X.
• Havar, Ronald (1980): David O. Selznick's Hollywood. New York: Bonanza Books. ISBN 0-517-47665-7.
• Holden, Anthony (1989): Olivier. London: Sphere Books Limited. ISBN 0-7221-4857-7.
• Howard, Ronald (1984): In Search of My Father: A Portrait of Leslie Howard. London: St. Martin's Press. ISBN 0-312-41161-8.
• Kael, Pauline (1982): 5001 Nights At The Movies. Minneapolis, Minnesota: Zenith Books. ISBN 0-09-933550-6.
• Maltin, Leonard (1997): 1998 Movie and Video Guide. New York: Signet Books. ISBN 978-0-45225-993-5.
• McGilligan, Patrick (2003): Alfred Hitchcock, A Life in Darkness and Light. Chichester, West Sussex, UK: Wiley Press. ISBN 0-470-86973-9.
• More, Kenneth (1978): More or Less. London: Hodder & Staughton. ISBN 978-0-340-22603-2.
• Olivier, Laurence (1982): Confessions Of an Actor. New York: Simon & Schuster. ISBN 0-14-006888-0.
• Selznick, David O. & Rudy Behlmer, red. (2000): Memo from David O. Selznick. New York: Modern Library. ISBN 0-375-75531-4.
• Shellard, Dominic (2003): Kenneth Tynan: A Life. London: Yale University Press. ISBN 978-0-3000-9919-5.
• Shipman, David (1988): Movie Talk. New York: St Martin's Press. ISBN 0-312-03403-2.
• Spoto, Donald (2001): Laurence Olivier: A Biography. London: Cooper Square Press. ISBN 978-0-8154-1146-8.
• Taylor, John Russell (1984): Vivien Leigh. London: Elm Tree Books. ISBN 0-241-11333-4.
• Thomas, Bob (1973): Marlon: Portrait of the Rebel as an Artist. New York: Random House. ISBN 978-0-3944-8728-1.
• Tynan, Kenneth (1961): Curtains: Selections from the Drama Criticism and Related Writings. London: Atheneum.
• Vickers, Hugo (1988): Vivien Leigh: A Biography. London: Little, Brown and Company. ISBN 978-0-33031-166-3.
• Walker, Alexander (1987): Vivien: The Life of Vivien Leigh. New York: Grove Press. ISBN 0-8021-3259-6.

Bakgrunnsstoff

• Vivien Leigh ved The Internet Movie Database (IMDb)

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Vivien Leigh