Afroamerikansk litteratur

Afroamerikansk litteratur er litteratur skapt i USA av forfattarar av afroamerikansk bakgrunn. Tradisjonen, ikkje ein sjanger, sporar opphavet sitt tilbake til litterære verk frå seint 1700-tal med Phillis Wheatley og Olaudah Equiano. Han nådde tidlege høgdepunkt med slaveforteljingar og den såkalla Harlemrenessansen, og har fortsett med prisløna forfattarar som Toni Morrison, nobelprisvinnar i litteratur, Walter Mosley, Alice Walker og Colson Whitehead. Blant tema og emne som blir tekne opp i den afroamerikanske tradisjonen er afroamerikansk historie, kultur, rasisme, slaveri og like rettar. Afroamerikansk forfattarskap har tendert til å ta i bruk munnlege former som spirituals, kristne preiker, gospelmusikk, blues og rap.

Toni Morrison i 2008

Walter Mosley i 2007

I lag med at plassen til afroamerikanarar i det amerikanske samfunnet har endra seg i løpet av hundreåra, har òg fokuset til afroamerikansk litteratur endra seg. Før den amerikanske borgarkrigen var litteraturen hovudsakleg fokusert på plagene og urettvisa knytte til slaveriet, som indikert ved sjangeren slaveforteljingar. Ved hundreårsskiftet til 1900-talet har bøker av forfattarar som W.E.B. Dubois og Booker T. Washington diskutert i kva grad rasisme og rasistiske haldningar skal konfronterast eller forsonast med. Under borgarrettsrørsla skreiv forfattarar som Richard Wright og Gwendolyn Brooks om emne som rasistisk segregering og svart nasjonalisme. Særleg på 1960-talet blei svart politisk protest tydeleg, markert på ulikt vis med tekstar og talar av Martin Luther King jr., sjølvbiografien til Malcolm X og Eldridge Cleaver sin ideologiske Sjel på is. I dag har den afroamerikanske litteraturen blitt akseptert som ein integrert del av amerikansk litteratur med blant anna bøker som Røtter (1977) av Alex Haley, Purpurfargen (1982) av Alice Walker og Elskede (1987) av Toni Morrison, som alle har fått stor utbreiing og innverknad både i USA og i omsetjingar.

Karakteristikkar og tema

Martin Luther King jr. held talen sin «I Have a Dream» i 1963

I eit breitt perspektiv kan ein definera afroamerikansk litteratur som litteratur skriven av menneske med afroamerikansk opphav som bur i USA. Afroamerikansk litteratur har generelt fokusert på den afroamerikanske rolla eller posisjonen innan det breiare amerikanske samfunnet og diskutert kva det betyr å vera amerikanar. Som professor Albert J. Raboteau ved Princeton University har uttalt, talar alle afroamerikanske studiar «til den djupare meininga av det afroamerikanske nærværet i denne nasjonen. Dette nærværet har alltid vore ei prøvesak for nasjonen sin påstandar om fridom, demokrati, likskap og at alle blir inkluderte». Afroamerikansk litteratur tek for seg emne som fridom og likskap som lenge blei nekta «farga» menneske i USA, saman med andre emne som afroamerikansk kultur, rasisme, religion, slaveri, ei kjensle av heim og tilhøyrsle, og meir.

Afroamerikansk litteratur er både påverka av den store afrikanske diasporiske arva, og forma i mange land. Han er blitt skapt innanfor den større verda av postkolonial litteratur, sjølv om litteraturforskarar skil mellom dei to og seier at «afroamerikansk litteratur skil seg frå det meste av den postkoloniale litteraturen i at han er skriven av medlemmer frå eit mindretal i samfunnet som lever på sida av nasjonen i form av innverknad og økonomisk situasjon».

Afroamerikansk munnleg litteratur er rik på poesi, inkludert spirituals, gospelmusikk, blues og rap. Denne munnlege poesien opptrer òg innan den afroamerikanske tradisjonen med kristne preiker, som mellom anna gjer bevisst bruk av gjentaking, rytme og bokstavrim. Afroamerikansk litteratur — særleg skriftleg poesi, men også prosa — har ein sterk tradisjon i samanfatta alle dei munnlege formene til ein kraftfull heilskap. Den berømte talen til Martin Luther King jr. i Washington i 1963, «I Have a Dream», er eit utmerkt døme i så måte:

Let us not wallow in the valley of despair, I say to you today, my friends.

And so even though we face the difficulties of today and tomorrow, I still have a dream. It is a dream deeply rooted in the American dream.

I have a dream that one day this nation will rise up and live out the true meaning of its creed:

«We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal».

Desse karaktertrekka skjer ikkje innanfor alle verka i tradisjonen. Ein del forskarar har òg verja seg mot å nytta seg av vestleg litteraturteori for å analysera afroamerikansk litteratur. Henry Louis Gates, Jr. ved Harvard har uttalt at «Oppfordringa mi har vore å tillata den svarte tradisjonen å snakka for seg sjølv om vesenet sitt og dei ulike funksjonane hans framfor å bli lesen han eller analysera han etter litterære teoriar lånt i sin heilskap frå andre tradisjonar, bestemt utanfrå.» Ikkje desto mindre har afroamerikanske blitt vorte vurderte på tradisjonelt vis og mellom anna vunne Nobelprisen i litteratur.

Historie

Tidleg afroamerikansk litteratur

Phillis Wheatley, portrettert av Scipio Moorhead på forsatsen til boka hennar 'Dikt om ulike emne', 1773

Afroamerikansk historie strekker seg lengre tilbake enn danninga av staten USA som eit sjølvstendig land, og afroamerikansk litteratur har tilsvarande djupe røter.

Lucy Terry (ca. 1730–1821) er forfattaren av det eldste kjente stykket afroamerikansk litteratur, «Bars Fight», som blei skrive i 1746, men diktet blei ikkje trykt før i 1855 då det blei inkludert i Josiah Holland sitt verk History of Western Massachusetts.

Diktaren Phillis Wheatley (1753–1784) gav ut diktsamlinga Poems on Various Subjects i 1773, tre år før det amerikanske sjølvstendet. Wheatley var fødd i Senegal, men blei tatt til fange og selt som slave sju år gammal. Ho blei frakta til Nord-Amerika som eigedommen til ein handelsmann i Boston. Då ho var 16 år hadde ho meistra det nye språket sitt engelsk. Poesien hennar er rost av mange dei leiande figurane frå den amerikanske revolusjonen, mellom anna George Washington som takka henne for eit dikt skrive til æra hans. Mange kvite fann det vanskeleg å forstå at ei svart kvinne kunne forfatta dikt av slik opphøgd kvalitet og Wheatley måtte forsvara seg i ei rettssak for bevisa at ho faktisk hadde skrive sine eigne dikt. Ein del litteraturforskarar har sitert Wheatleys suksessfulle forsvar som den fyrste heideren av afroamerikansk litteratur. Ho var særleg svak for å skriva i elegisk poesi forutan epyllion (korte episke dikt), og beundringen for poesien hennar førte til at ho bli sett fri og at ho kunne leva av inntektene sine som forfattar.

Ein annan tidleg afroamerikansk forfattar var Jupiter Hammon (1711–1806?). Han er rekna for å ha vore den fyrste svarte peronsen som gav ut litteratur i USA, såleis før Wheatley (som gav ut dei fyrste dikta sine i England), med diktet sitt «An Evening Thought: Salvation by Christ with Penitential Cries» som eit stort flygeblad så tidleg som 1761. I 1778 skreiv han ein ode til Phillis Wheatley der han diskuterte den felles menneskeleheita og banda deira. Etter eit liv i slaveri heldt han ein tale, Adressering til negrane i staten New York (1806), då han var 76 år. Han uttalte at «Om vi nokon gong kjem til Himmelen vil vi ikkje finna nokon som vil klandra oss for vera svarte eller for å vera slavar.» Ein går ut frå at Hammon var slave til han døydde. Talen hans blei seinare trykka opp att av fleire abolisjonistgrupper.

William Wells Brown.

William Wells Brown (1814–1884) og Victor Séjour (1817–1874) produserte dei tidlegaste skjønnlitterære prosaverka av afroamerikanske forfattarar. Séjour var fødd fri i New Orleans og flytta til Frankrike då han var 19 år. Der gav han ut novella «Le Mulâtre» («Mulatten») i 1837. Det er det fyrste kjente skjønnlitterære prosastykket av ein afroafrikanar, sjølv om det var skrive på fransk og trykt i eit fransk magasin. Séjour vende aldri tilbake til afroamerikanske emne i seinare tekstar. Brown, på den andre sida, var ein framtredande abolisjonist, førelesar, historikar og forfattar av romanar og skodespel. Han var fødd i fangenskap i sørstatane, men flykta nordover der han arbeidde for abolisjonistsaka og blei ein profilert forfattar. Han skreiv Clotel; or, The President's Daughter (1853), rekna som den fyrste romanen skriven av ein afroamerikanar, sjølv om romanen fyrst kom ut i England. Han var basert på eit vedvarande (og sant) rykte om at president Thomas Jefferson hadde fått ei dotter saman med slaven sin Sally Hemings.

Den fyrste afroamerikanske romanen som kom ut i USA var Harriet E. Wilson sin Our Nig (1859). Han uttrykte vanskane som frie svarte hadde med å leva i nordstatane. Boka var sjølvbiografisk, og blei raskt gløymd etter utgivinga, kanskje fordi innhaldet i henne sa at sjølv frie svarte ikkje verkeleg var frie, eit syn som ikkje stemte med dei faste temaa i slaveforteljingane. Då romanen blei gjenoppdaga av Henry Louis Gates, Jr. i 1982 fekk han derimot nasjonalt merksemd.

Slaveforteljingar

«Slavar ventar på å bli selde», Richmond, Virginia, måleri av Eyre Crowe 1861, basert på skisser frå 1853

Ein vesentleg, men ikkje eksklusiv undersjanger av afroamerikansk litteratur er slaveforteljingar. Desse forklaringane, vitnemåla og sjølvbiografiske forteljingane om livet som slave i sørstatane utvikla seg frå midten av 1800-talet. På denne tida førte kontroversen over slaveriet til følelsesladd litteratur på begge sider av saka. Romanar som særleg Onkel Toms hytte (1852) av Harriet Beecher Stowe representerte abolisjonistsida og motstanden mot slaveriet som eit vondskapsfullt system. I kontrast blei det skrive «Anti-Tom»-romanar av kvite sørstatsforfattarar til støtte for slaveriet som ein naturgjeven rett, og for å bevara sørstatssamfunnet. Desse romanane blei òg kalla for «plantasjeromanar» ettersom dei skildra livet på plantasjane som idyllisk.

Slaveforteljingar blei ein integrert del av afroamerikansk litteratur. Rundt 6000 slavar frå Nord-Amerika og Karibia skreiv eller vitna om liva sine som slavar, og rundt 150 av desse forteljingane blei gjevne ut som bøker eller pamflettar. Dei kan lauseleg delast inn i tre kategoriar: forteljingar om religiøs forsoning; forteljingar som inspirerte abolisjonistkampen; og forteljingar om framsteg. Dei agiterande skriftene som inspirerte abolisjonistkampen er dei mest kjende, ettersom dei tenderte til å ha sterke sjølvbiografiske motiv. Mange av dei er i dag anerkjende som dei mest litterære tekstane på 1800-talet skrivne av afroafrikanske forfattarar, og der to av dei best kjente er sjølvbiografien til Frederick Douglass og Harriet Jacobs si Hendelsene i livet til en slavepike (Incidents in the Life of a Slave Girl, 1861).

Frederick Douglass

Skisse av Frederick Douglass frå sjølvbiografien hans frå 1845

Frederick Douglass (ca. 1818–1895) blei fyrst kjend offentleg som ein kraftfull og elegant talar og som forfattaren av den sjølvbiografiske slaveforteljinga si, og seinare som den mest framståande afroamerikanaren i si tid, og ein framståande førelesar og skribent.

Douglass var fødd som slave i Maryland, men rømte og arbeidde sidan for ei rekkje abolisjonistsaker. Han redigerte òg fleire aviser, blant dei The North Star. Det best kjende verket til Douglass er sjølvbiografien hans, Fortellingen om livet til Frederick Douglass, en amerikansk slave (Narrative of the Life of Frederick Douglass, an American Slave, 1845). Då boka kom ut blei ho angripen av ein del kritikarar som ikkje kunne få seg til å tru at ein svart mann kunne skriva ein såpass elegant og veltalande tekst. Ein av dei fremste kritikarane var ein nabo av den tidlegare slaveeigaren til Douglass som hevda at den slaven han kjente var «ein ulærd og ganske ordinær neger.» Douglass sjølv hevda at lidingane hans som slave ikkje var representative for amerikanske slavar generelt, ettersom slavar sør for Maryland hadde eit langt verre liv. «Eg har hatt lidingar, men det er ikkje noko i samanlikning med tusenvis av andre.»

Sjølvbiografien hans blei ein bestseljar, både i USA som i Storbritannia, og Douglass reviderte og utvida seinare teksten og som blei gjenutgitt som Min trelldom og min frihet (My Bondage and My Freedom, 1855). I tillegg til å tena ei rekkje politiske posisjonar i løpet av livet sitt skreiv han ei rekkje innverknadsrike artiklar og essay. «Eg ser framleis for meg eit liv av slit og prøvelsar..., men rettferd må skje, sanninga må bli fortalt... eg vil ikkje vera stille.»

Etter opphevinga av slaveriet

W.E.B. Du Bois, 1918

Booker T. Washington, 1905

Abraham Lincoln sin Emansipasjonproklamasjon den 22. september 1862 erklærte at målet for den amerikanske borgarkrigen var frigjering av slavane. I takt med at unionshæren sigra over dei ulike sørstatane blei det dagleg frigjort tusenvis av slavar fram til nesten alle (ca. 4 millionar ifølgje folketeljinga i 1860) blei frigjorde i juli 1865. I tida etter at slaveriet var oppheva fortsette ei rekke afroamerikanske forfattarar å skriva sakprosa om forholda til svarte i det amerikanske samfunnet. Blant dei fremste var W.E.B. Du Bois (1868–1963), ein av dei opphavlege stiftarane av Nasjonalforbundet for interessene til farga folk (National Association for the Advancement of Colored People, NAACP), og som gav ut ei særs innverknadsrik essaysamling kalla Sjelene til svarte folk (The Souls of Black Folk, 1903). Essaya var banebrytande og trekte vekslar på Du Bois sine eigne erfaringar for å skildra korleis afroamerikanarar levde i det amerikanske samfunnet. I ein av tekstane hevda Du Bois at «Problemet til 1900-talet er problemet med fargelinja.» Du Bois var overtydd om at afroafrikanarar, på grunn av dei felles interessene sine, burde arbeida saman for å kjempa mot fordommar og urettvise.

Ein annan prominent forfattar i same tidsperiode var Booker T. Washington (1856–1915), som på mange vis representerte eit motsett syn til Du Bois sitt. Washington var lærar og grunnleggjar av Tuskegee Institute, eit gymnas for afroamerikanarar i Alabama. Blant utgjevingane hans var Up From Slavery (1901), The Future of the American Negro (1899), Tuskegee and Its People (1905) og My Larger Education (1911). I kontrast til Du Bois, som hadde ei meir konfronterande haldning for å avslutta rasestriden i Amerika, meinte Washington at svarte sjølv måtte løfte seg opp og visa seg like i høve til dei kvite før rasismen ville forsvinna. Medan dette var populært hjå mange, både svarte som kvite, kom den politiske linja til Washington med tida til å bli mindre dominerande etter kvart som åra gjekk og rasistiske haldningar heldt fram.

Ein tredje forfattar som fekk merksemd i same periode, sjølv om han ikkje var amerikansk borgar, var jamaicanaren Marcus Garvey (1887–1940), som var journalist, aviseigar og forkjempar for panafrikanisme gjennom organisasjonen sin Universal Negro Improvement Association and African Communities League (UNIA). Han oppmuntra folk av afrikansk avstamming til å søka tilbake til dei afrikanske røtene sine: «Forbundet vårt må ikkje vita av nokon himmelstrøk, grenser eller nasjonalitet... la oss halda saman under alle himmelstrøk og i kvart einaste land...»

Han skreiv ei rekkje essay som blei trykte som leiarar i UNIA sitt husorgan, avisa Negro World. Nokre av talane hans og andre skrifter blei samla i sakprosabøker av den andre kona hans Amy Jacques Garvey som Philosophy and Opinions of Marcus Garvey Or, Africa for the Africans (1924) og More Philosophy and Opinions of Marcus Garvey (1977). Rastafarianarane kom seinare til å sjå på Garvey som ein profet.

Paul Laurence Dunbar (1872–1906), som ofte skreiv i den munnlege, fargerike, svarte dialekten i samtida og med ein dyktig retorisk struktur, fekk nasjonal merksemd for diktet sitt «Ode to Ethiopia» (1896) frå samlinga Lyrics of Lowly Life. Den fyrste diktsamlinga hans, Oak and Ivy, kom ut i 1893. Mange av verka til Dunbar, som When Malindy Sings (1906), som var illustrert med fotografi tatt av kameraklubben ved Hampton Institute, og Joggin' Erlong (1906), viste avslørande glimt frå afroafrikanarar på landsbygda. Sjølv om Dunbar døydde ung grunna sviktande helse ved tuberkulose, var han ein profilert diktar, essayist, og forfattar av noveller og romanar, blant dei The Uncalled (1898) og The Fanatics (1901).

Medan Du Bois, Washington og Garvey var dei leiande afroafrikanske intellektuelle i si tid, var det òg andre framståande afroamerikanarar som steig fram, blant dei er Charles W. Chesnutt (1858–1932), ein velkjend forfattar av noveller og essay, i tillegg til å vera politisk aktivist. Som mange i åra etter borgarkrigen var Chesnutt ein såkalla mulatt, og kunne lett ha gått for å vera «kvit», noko han aldri valde. Dette var delvis reflektert i dei skjønnlitterære forteljingane hans som var meir kompleks enn dei til mange av hans samtidige. Han skreiv om figurar som måtte forhalda seg til vanskelege emne som blanda rase eller bakgrunn, «passing», uekte fødsel, raseidentitet og sosial tilhøyre gjennom heile karrieren sin. To av bøkene hans blei gjort om til stumfilmar i 1926 og 1927 av regissøren og filmprodusenten Oscar Micheaux.

Harlemrenessansen

Langston Hughes, 1936

Claude McKay, før 1948

Zora Neale Hurston, mellom 1935 og 1943

Wallace Thurman, 1928

Harlemrenessansen frå 1920 til 1940 meførte ny merksemd for afroamerikansk litteratur. Innan denne rørsla, som var basert i det afroamerikanske samfunnet i Harlem i New York, fanst det ei større blomstring av sosiale tankar og kultur — med talrike afroamerikanske kunstnarar, musikarar, songarar og andre som produserte verk frå jazz til teater. Renessansen er likevel kanskje best kjend for litteraturen som kom ut av han.

Blant dei mest kjende forfattarane frå denne renessansen er diktaren Langston Hughes (1902–1967), som fyrst fekk merksemd ved ein poesiantologi som kom ut i 1922, The Book of American Negro Poetry. Antologien var redigert av James Weldon Johnson og samla dei mest talentfulle diktarane frå denne tida, som Claude McKay (1889–1948) som også hadde skrive tre romanar, Home to Harlem (1928), Banjo (1929) og Banana Bottom (1933), og ei novellesamling. I 1926 hadde Hughes gitt ut ei samling med poesi, The Weary Blues, og i 1930 romanen Not Without Laughter. Det kanskje best kjende diktet til Hughes var «The Negro Speaks of Rivers», som han skreiv medan han var i tenåra, og som skildrar ein afroamerikanar som anerkjenner og forsterkar tilknytinga si til Afrika og nyttar den afrikanske arven sin som ei kjelde til stoltheit. Han skapte figuren Jesse B. Simple, ein enkel, oppriktig, og pragmatisk fyr frå Harlem som delte komiske observasjonar i Hughes si faste spalta i avisene Chicago Defender og New York Post. Simple Speaks His Mind (1950) er kanskje den best kjente samlinga med Jesse B. Simple som er utgitt i bokform. Fram til han døydde i 1967 gav Hughes utheile ni bind med poesi, åtte med noveller, to romanar og ei rekke skodespel, barnebøker og omsetjingar.

Ein annan representant frå renessansen var den mangfaldige Zora Neale Hurston (1891–1960), som var folkeminnegransker, antropolog og romanforfattar. Romanen hennar Their Eyes Were Watching God (1937) hadde handling frå Florida tidleg på 1900-talet. Hovudpersonen, ei afroamerikansk kvinne tidleg i førtiåra, fortel om livet sitt og reisa si via omfattande tilbakeblikk til den beste venninna si slik at ho kan formidla historia hennar til det nysgjerrig nabosamfunnet på hennar vegner. Livet hennar har tre hovudperiodar som samanfell med ekteskapa hennar med tre svært ulike menn. Boka har i ettertid blitt halden fram både som ein av dei fremste afroamerikanske romanane og ein av dei fremste kvinneromanane som er komne ut i USA. Til saman skreiv Hurston fjorten bøker som strekte seg frå antropologi til noveller og romanar. På grunn av kjønnet hennar og at dei litterære verka hennar ikkje blei rekna som sosialt eller politisk relevante hamna forfattarskapen hennar i mørke og blei stort sett gløymt i fleire tiår til ho blei gjenoppdaga gjennom eit berømt essay på 1970-talet av Alice Walker, som fann ein rollemodell for alle kvinnelege afroamerikanske forfattarar i Hurston.

Hurston og Hughes er i dag rekna som to av dei mest innverknadsrike forfattarane frå harlemrenessansen, men det var òg ei rekke andre forfattarar som markerte seg. Blant desse var Jean Toomer (1894–1967) som skreiv Cane (1923), den fyrste boka si som bestod av forteljingar, dikt og skisser om afroamerikanarar på landsbygda og i byane. Ein annan var Dorothy West (1907–1998), forfattar av romanen The Living is Easy (1948) som undersøkte livet til ein svart overklassefamilie. Ein tredje var Countee Cullen (1903–1946), som skildra kvardagslivet til afroamerikanarar i dikta sine, som ei reise han gjorde til Baltimore, men som blei øydelagd av rasistiske fornærmingar. Bøkene til Cullen omfatta diktsamlingane Color (1925), Copper Sun (1927) og The Ballad of the Brown Girl (1927). Frå dikta «Yet Do I Marvel» (1925) forsikrar han at han ikkje tviler på Gud, om det er mykje han ikkje forstår, men Gud veit å få ein svart mann til å synga poesien sin:

With petty cares to slightly understand

What awful brains compels His awful hand.

Yet do I marvel at this curious thing:

To make a poet black, and bid him sing!

Frank Marshall Davis (1905–1987) var journalist, diktar og aktivist i den revolusjonære arbeidarrørsla. Diktsamlingane hans Black Man's Verse (1935) og I am the American Negro (1937), gjevne ut av Black Cat Press, gav han ros frå kritikarane. Som i politikken var Davis òg radikal i poesien. Han fortalde at han blei tidleg fengsla av «den nye revolusjonære stilen kalla frivers. Sonettar og faktisk alt med rim var av lita interesse». Han hevda at hans «største einskildståande innverknad» var poesien til Carl Sandburg «på grunn av hans harde, muskulære poesi.» Ein kan òg nemna Wallace Thurman (1902–1934) som skapte inntrykk med den sinte romanen sin The Blacker the Berry: A Novel of Negro Life (1929), som fokuserte på fordommar og urettvise som eksisterte hos afroamerikanarar mellom dei som hadde lysare hudfarge og dei som hadde mørkare. Thurman døydde berre 32 år gammal av tuberkulose, noko som truleg var framskynda av den langvarige alkoholismen hans. Langston Hughes har fortalt om Thurman at han var «...ein merkeleg, briljant svart gut som hadde lese alt og med eit kritisk sinn som kunne finna noko gale med alt han las.»

Gløden og det fruktbare utløpet frå Harlemrenessansen var eit vendepunkt for afroamerikansk litteratur. Før denne tida var bøker av afroamerikanarar hovudsakleg blitt lesne av andre afroamerikanarar. Med renessansen byrja afroamerikansk litteratur — som med andra typar kunst og underhaldning — å bli absorbert inn i den generelle amerikanske kulturen.

Borgarrettsrørsla

Civil Rights Memorial i Montgomery i Alabama med eit sitat av Matin Luther King, jr.

Under den fyrste verdskrigen byrja ei folkevandring av afroamerikanarar som nådde høgdepunktet sitt under andre verdskrigen. Den store migrasjonen omfatta rundt 2 millionar afroamerikanarar som drog frå sørstatane til nordvestlege, midtvestlege og vestlege delar av USA. Dei prøvde å koma bort frå sørstatsrasismen, men var også lokka av jobbar i industribyar som Chicago.

Utflyttinga skapte ei ny kjensle av sjølvstende i det svarte samfunnet og bidrog til den vibrerande svarte bykulturen som Harlemrenessansen var ein del av. Vandringa førte òg til at den veksande borgarrettsrørsla fekk fornya kraft, og gjorde eit mektig inntrykk på afroamerikanske forfattarar i tida mellom 1940- og 1960-talet. Nett som svarte aktivistar pressa for å få ein slutt på segregering og rasisme og skapte ei ny kjensle for svart nasjonalisme, freista svarte forfattarar å handsama desse emna i tekstane sine.

James Baldwin poserer med ein statue av William Shakespeare i London.

Ein av dei fyrste skribentane som gjorde dette var James Baldwin (1924–1987), som tok for seg emne som rase og seksualitet. Baldwin, er best kjent for romanen Go Tell It on the Mountain (1953), som nytta ein sjølvbiografisk bakgrunn til å fortelja djupt personleg om ein den religiøse omvendinga til ein halvvoksen gut, dels framkalla av den skinnheilage faren, og dels dei seksuelle prøvingane i pubertetsåra hans. I andre personlege forteljingar og essay undersøkte han det å vera svart og homofil, begge identitetar utan aksept i det kvite samfunnet. I åra 1948-1957 budde han i Europa, der han kom «på talefot med avstamminga si». I Giovannis rom (1956) tok han for seg minoritetsproblemet frå synsvinkelen til den homofile, og uttrykte på same tid han eit vedvarande problem i amerikansk litteratur: «Amerikanarar burde aldri reisa til Europa. For det betyr at dei aldri kan bli lykkelege igjen.» Tydelegare er han i Ilden neste gang (Fore Next Time, 1963): ein må akseptera livet som det er og menneska som dei er, men aldri akseptera urettvisa. Likevel må den vonde sirkelen av hat ein gong brytast. Han åtvara òg dei kvite: «Neste gong kjem elden i staden for regn». I alt skreiv Baldwin bortimot 20 bøker, eit mektig nedslag i afroamerikansk litteratur.

Richard Wright var eit forbilde og ven for Baldwin, som ein gong kalla han for «den største svarte forfattaren i verda for meg!» Wright er best kjend for romanen sin Native Son (1940), som fortalde historia om Bigger Thomas, ein svart mann som kjempa for å bli akseptert i Chicago og som av angst og opparbeidd aggresjon drep ei ung, kvit kvinne. Baldwin var så imponert over romanen at han titulerte ei av essaysamlingane sine for Notes of a Native Son (1955), som referanse til Wright sin roman. Likevel sprakk vennskapen grunna eit av essaya av boka, «Everybody's Protest Novel», som kritiserte Native Son for å mangla truverdige figurar og psykologisk kompleksitet. Blant Wright sine andre bøker var den sjølvbiografiske romanen Black Boy (1945), The Outsider (1953), og White Man, Listen! (1957).

Ein annan stor romanforfattar frå denne perioden var Ralph Ellison (1914–1994), som er best kjend for romanen Usynlig mann (Invisible Ein, 1952) som var Den nasjonale bokprisen i 1953, og kombinerte ei nær sosiologisk skildring med ein høgt oppdriven forteljarteknikk og stilistisk kjensle.Sjølv om Ellison ikkje fullførte nokon annan roman i løpet av karrieren sin var Usynlig mann i seg sjølv så banebrytande at han sikra plassen hans i litteraturhistoria. Etter at han døydde i 1994 blei det sett saman ein annan roman, Juneteenth (1999), frå eit manuskript på 2000 sider som han hadde skrive på dei siste 40 åra. Ein meir fyldig versjon frå det same manuskriptet kom ut under tittelen Three Days Before the Shooting i 2010.

Sitat frå A Raisin in the Sun av Lorraine Hansberry

Borgarrettsperioden såg òg framveksten av kvinnelege afroamerikanske diktarar. Gwendolyn Brooks (1917–2000) var den fyrste afroamerikanaren som vann Pulitzerprisen då ho vann han for diktsamlinga Annie Allen frå 1949. Saman med Brooks stod òg andre kvinnelege poetar fram som blei kjende i løpet av 1950- og 1960-talet, mellom anna Nikki Giovanni (fødd 1943) og Sonia Sanchez (fødd 1934). Forfattarskapen til begge har reflekterte militante svarte stemmer, særleg på 1960-talet, og begge har sidan også hatt ein framståande akademisk karriere.

I same epoke fekk fleire dramatikarar merksemd, særleg Lorraine Hansberry (1930–1965), som med stykket sitt A Raisin in the Sun fokuserte på ein fattig svart familie i Chicago. I 1959 vann stykket Sirkelprisen til dramakritikarane i New York. Ein annan skodespelarforfattar som markerte seg var Amiri Baraka (tidlegare kjent som LeRoi Jones, fødd 1934), som skreiv kontroversielle skodespel som blei sette opp off-Broadway. Seinare har Baraka blitt kjend for poesi og musikkmeldingar.

Det er òg verd å nemna at fleire viktige essay og bøker om menneskerettar blei skrive av leiarar frå borgarrettsrørsla. Eit av dei leiande døma frå desse er Letter from Birmingham Jail (1963) av Martin Luther King jr.

Nyare historie

Sitat av Maya Angelou ved Jack Kerouac Walk i San Francisco.

Frå 1970-talet nådde afroamerikansk litteratur hovudstraumdrag i det amerikanske kulturlivet der bøker av svarte forfattarar jamleg hamna på bestseljarlistene til avisene og oppnådde prisar ved kvaliteten sin åleine. Det var òg på denne tida at verk av afroamerikanske forfattarar byrja å bli akseptert i akademiske miljø som ein legitim tradisjon (ikkje sjanger) av amerikansk litteratur.

Som ein del av den større «Black Arts Movement», som var inspirert av borgarrettsrørsla og den politiske rørsla Black Power, byrja afroamerikansk litteratur å bli definert og analysert. Eit tal forskarar og skribentar er krediterte for å ha bidratt til å fremja og definera afroamerikansk litteratur som ein særeigen litteraturtradisjon i løpet av denne tida, inkludert Toni Morrison, Alice Walker og James Emanuel.

Toni Morrison har også bidratt til å promotera svart litteratur og forfattarar då ho arbeidde som redaktør for forlaget Random House på 1960- og 1970-talet, der ho var fødselshjelpar for forfattarar som Toni Cade Bambara og Gayl Jones. Morrison sjølv stod fram som ein av dei viktigaste afroamerikanske forfattarane på 1900-talet. Den fyrste romanen hennar, De blåeste øyne (The Bluest Eye), kom ut i 1970. Blant dei mest berømte romanane hennar er Elskede (Beloved, 1987) som skaffa henne Pulitzerprisen for fiksjonslitteratur i 1988. Denne forteljinga handla om ei slavekvinne som fann fridom, men som drap babyen sin for å redda henne frå eit liv i slaveri. Ein annan viktig roman er Sangen om Salomon (Song of Solomon, 1977), ei forteljing om materialisme, ugjengjeldt kjærleik og brorskap. Morrison var den fyrste afroamerikanaren som fekk Nobelprisen i litteratur, noko som skjedde i 1993.

På 1970-talet skreiv romanforfattaren og poeten Alice Walker eit berømt essay som førte Zora Neale Hurston og den klassiske romanen hennar Their Eyes Were Watching God tilbake til den litterære verda etter å ha vore gløymde i fleire tiår. I 1982 vann Walker både Pulitzerprisen og den amerikanske bokprisen for romanen Purpurfargen. Sistnemnde var ein roman i brevform som fortalde historia om Celie, ei ung kvinne som blei seksuelt mishandla av stefaren sin og deretter tvinga til å gifta seg med ein mann som fysisk mishandla henne. Romanen blei filmatisert under same tittel, Purpurfargen, av Steven Spielberg.

På 1970-talet hamna afroamerikanske bøker på toppen av bestseljarlistene. Blant dei fyrste som gjorde det var Røtter (Roots, 1976) av Alex Haley. Boka, ein roman som bygde på familiesoga til Haley, byrja med at stamfaren Kunta Kinte blei kidnappa i Gambia og følgde livet hans som slave i USA. Boka gjorde stort inntrykk, vann ein pulitzerpris og blei filmatisert som ein TV-serie som blei vist i mange land, også Noreg. Haley skreiv òg ferdig sjølvbiografien til den svarte militante politikaren Malcolm X på grunnlag av dei etterlatne papira hans, etter at han var blitt drepen i 1965 .

Andre betydelege forfattarar i nyare år er Gayl Jones, Rasheed Clark, Ishmael Reed, Jamaica Kincaid, Randall Kenan og John Edgar Wideman. Afroamerikanske poetar har òg fått breiare heider. Maya Angelou fekk æra ved å framføra eit dikt ved den offisielle innsetjinga av president Bill Clinton, Rita Dove vann ein pulitzerpris og fungerte som USA hoffdiktar frå 1993 til 1995, og Cyrus Cassells si Soul Make a Path through Shouting blei nominert til ein pulitzerpris i 1994. Cassells vann William Carlos Williams sin ærespris. Natasha Trethewey vann pulitzerprisen for poesi med boka si Native Guard. Mindre kjente poetar som mellom anna Thylias Moss har òg blitt priste for dei nyskapande diktinga si. Svarte dramatikarar som kan nemnast er Ntozake Shange, som skreiv For Colored Girls Who Have Considered Suicide When the Rainbow Is Enuf; Ed Bullins; Suzan-Lori Parks og den fruktbare August Wilson som har fått to Pulitzerpriser for skodespela sine. Edward P. Jones fekk prisen for 2004 for romanen The Known World, ei forteljing om ein svart slaveeigar i sørstatane.

Gorman ved innsetjinga av Joe Biden i 2021

Unge afroamerikanske romanforfattarar er mellom anna David Anthony Durham, Tayari Jones, Kalisha Buckhanon, Mat Johnson, ZZ Packer og Colson Whitehead, for å nemna nokre få. Afroamerikanske forfattarar har òg spreidd seg breitt i den litterære verda, mellom anna Chester Himes, som på 1950- og 1960-talet skreiv populære krimbøker om «Coffin» Ed Johnson og «Gravedigger» Jones, to politidetektivar i New York. Himes brula vegen for seinare krimromaner av Walter Mosley og Hugh Holton. Afroamerikansk litteratur er òg representert av sjangrane science fiction, fantastisk litteratur og grøssarar av Samuel R. Delany, Octavia E. Butler, Steven Barnes, Tananarive Due, Robert Fleming, Brandon Massey, Charles R. Saunders, John Ridley, John M. Faucette, Sheree Thomas og Nalo Hopkinson for å nemna nokre av dei meir kjende forfattarane. Merksemda til fjernsynspersonlegdommen Oprah Winfrey har via bokklubben hennar gitt afroamerikanske forfattarar eit breiare publikum. Diktaren Amanda Gorman blei kjend nasjonalt etter at ho framførte diktet «The Hill We Climb» ved innsetjinga av president Joe Biden i 2021.

Hip-hop og rapp er viktige sjangrar innan afroamerikansk kultur, også når det gjeld tekstar. Den kjende MC-en Tupac Shakur skreiv lyrikk med ei posthum diktsamling, The Rose That Grew from Concrete, gjeven ut i 1999. Det er også skrive såkalla hip hop-litteratur, urban fiction eller street lit, i romanform, med døme som bestselleren The Coldest Winter Ever frå 1999 av Sister Souljah og Push av Sapphire frå 1996, filmatisert som Precious i 2009.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Afroamerikansk litteratur» frå Wikipedia på bokmål, den 6. januar 2023.

• Denne artikkelen bygger på «African-American literature» frå Wikipedia på engelsk, og «Urban fiction» frå Wikipedia på engelsk den 7. januar 2023.

Litteratur

• Andrews, W., Foster, F., & Harris, T. (red.) (1997): The Oxford Companion to African American Literature. Oxford.
• Brodhead, R. (April 1994): «An Anatomy of Multiculturalism». Yale Alumni Magazine. Utdrag her.
• Davis, M., Graham, M., & Pineault-Burke, S. (red.) (1998): Teaching African American Literature: Theory and Practice. Routledge.
• Gates, H. (2003): The Trials of Phillis Wheatley: America's First Black Poet and Her Encounters With the Founding Fathers, Basic Civitas Books
• Gilyard, K., & Wardi, A. (2004): African American Literature. Penguin.
• Groden, M., & Krieswirth, M. (red.): «African-American Theory and Criticism» Arkivert 2005-05-15 ved Wayback Machine., frå Johns Hopkins Guide to Literary Theory and Criticism.
• Grossman, J.: «Historical Research and Narrative of Chicago and the Great Migration».
• Hamilton, K. (6. november 2003): «Writers' Retreat: Despite the proliferation of Black authors and titles in today's marketplace, many look to literary journals to carry on the torch for the written word». Black Issues in Higher Education.
• Jay, G. (1997): American Literature and the Culture Wars. Cornell University Press. Utdrag her
• Lowney, J. (2000): «Haiti and Black Transnationalism: Remapping the Migrant Geography of Home to Harlem» i: African American Review.
• McKay, N., and Gates, H. (red.) (2004): The Norton Anthology of African American Literature, 2. utg. W. W. Norton & Company.
• Mitchem, S. (2003): «No Longer Nailed to the Floor» Arkivert 2009-02-12 ved Wayback Machine.. Cross Currents.
• Nishikawa, K. (2005): «African American Critical Theory» i: The Greenwood Encyclopedia of Multiethnic American Literature. Red. Emmanuel S. Nelson. 5 vols. Westport, CT: Greenwood Press.ss. 36-41.
• Nishikawa, K. (2005): «Crime and Mystery Fiction» i: The Greenwood Encyclopedia of African American Literature. Red. Hans Ostrom og J. David Macey, Jr. 5 vols. Westport, CT: Greenwood Press. s. 360-367.
• Roach, R. (18. september 1997): «Powerful pages: Unprecedented Public Impact of W.W. Norton and Co's Norton Anthology of African American Literature». Black Issues in Higher Education.
• Scott, D. (2004): «Harlem shadows: Re-evaluating Wallace Thurman's The Blacker the Berry». MELUS.