Wikipedia

Den vesle istida

(Omdirigert frå Den litle istida)

Den vesle istida er ei nemning på ein kjøligare periode som fann stad etter Den varme perioden i mellomalderen.[1] Det var ikkje ei eigentleg istid, men termen har vore nytta sidan han blei introdusert i vitskapleg litteratur av François E. Matthes i 1939.[2] Konvensjonelt har ein definert den vesle istida til ein periode mellom 1500- og 1800-talet,[3][4][5] men nokre ekspertar føretrekk ein alternativ periode frå rundt 1300[6][7] til rundt 1850.[8][9][10]

Temperaturutvikling siste 2000 år
Jegerar i snøen. Måleri av Pieter Bruegel den eldre, truleg frå 1565.

Den vesle istida sette i gang til ulike tider rundt på jorda og det meste tyder på at den nordlege halvkula vart hardast råka.[11] Perioden var prega av strenge vintrar og mykje nedbør, men vår- og hausttemperaturane var òg lågare enn normalt. Kor mykje temperaturen fall med i snitt er det ulike oppfatningar av, men nokre anslag er inntil ei grad i tilhøve til dagens temperatur. Sjølv om folk ikkje kjende det så godt på kroppen, merkte ein det på avlingane med kortare vekstperiodar.

NASA Earth Observatory har funne tre særleg kalde periodar: Ein som byrja rundt 1650, ein annan 1770 og den siste i 1850. Mellom desse var det intervall med svak oppvarming.[5] SN sitt klimapanel har teke for seg tida og områda råka av Den vesle istida, og kome fram til at klimaendringane i denne perioden stort sett var regionale og ikkje fann stad på nøyaktig same tid globalt.[11]

Det er lagt fram fleire moglege årsaker til Den vesle istida: Avtakande solaktivitet, hyppigare vulkanutbrot, endringar i karbondioksidnivået i atmosfæren, endringar i dei globale havstraumane, endringar i jordbanen og aksehellinga til jorda, vanleg variabilitet i globalt klima og nedgang i folketalet. Av desse har særleg dei to første blitt framheva.[12]

Forsking på Den vesle istida

endre

François E. Matthes innførte omgrepet Den vesle istida i 1939.[2] Matthes omtalte isbrear i Sierra Nevada i California som han trudde ikkje kunne ha overlevd atlantikum. Bruken hans av omgrepet er blitt avløyst av «neoglasiasjon».

Den vesle istida er vorte dokumentert på ulike vis. Før 1600-talet skreiv ein ned informasjon som ein har funne i annalar. Nokre få gardsbrukarar skreiv ei slags dagbok med dato for årets innhausting o.l. Nokre noterte seg når isen eller snøen kom og forsvann. Temperatur-, nedbør- og vindmåling kom noko seinare.

Tidsbestemming

endre
 
Dei siste nedskrivne kjeldene frå dei norrøne grønlendingane er frå eit giftarmål i Hvalsey kyrkje i 1408, som no ligg i ruinar.

Det er ikkje noka semje om byrjinga eller slutten på den vesle istida,[13] men ei rekkje hendingar før dei kjende klimatiske minimuma blei ofte nemnde. På 1200-talet byrja pakkisen i Nord-atlanteren og isbrear på Grønland å flytta sørover. Munnlege overleveringar tyder på at isbrear voks over nesten heile verda. Radiokarbondatering av rundt 150 eksempel av plantemateriale med intakte røter, samla inn frå under isdekket på Baffinøya og Island, tyder på at kalde somrar og isvekst byrja med eitt mellom 1275 og 1300,[6] følgd av ei kraftig intensivering frå 1430 til 1455.[7]

På grunn av dette er det mange moglege startdatoar for Den vesle istida over ein periode 400 år:

Den vesle istida enda i andre del av 1800-talet eller tidleg på 1900-talet.[15][16][17]

Årsaker

endre

Forskarar har trekt fram tre årsaker som kvar for seg eller i kombinasjon kan vere årsaka til den vesle istida.

Jordbanesyklusar

endre
For meir om dette emnet, sjå Milanković-syklusane.

Endringar i aksehelling og jordbanen rundt sola har gjennom dei siste 2000 åra forårsaka ein langvarig kjølingstrend på den nordlege halvkula. Denne var ved i mellomalderen og Den vesle istida. Raten i nedkjøling av Arktis har vore på rundt 0,02 °C per hundreår.[18]

Solaktivitet

endre

Ein har framleis lite kunnskap til samanhengen mellom låg solflekkaktivitet og kjøligare temperaturar.[19][20] Det er kjent at det i perioden frå 1675-1715, i midten av Den vesle istida, var veldig få solflekkar. Dette er kjend som Maunder-minimumet. Ein har også identifisert Spörer-minimumet med ein viktig nedkjølingsperiode mellom 1460 og 1550.[21] Andre indikatorar på låg solaktivitet i denne perioden er nivåa på isotopane karbon-14 og beryllium-10.[22]

Ein hadde òg eit minimum i solflekkaktivitet i perioden 1780-1829.

Vulkanutbrot

endre

Gjennom heide Den vesle istida hadde verda høg vulkanaktivitet.[23] Vulkanutbrot hemmar solinnstrålinga ved at små partiklar svevar rundt i lufta over lengre tid. Ved eit vulkanutbrot kan oska frå vulkanen bli send høgt opp i atmosfæren og bli spreidd utover heile jorda. Oskeskya kan stenga ute mykje av sollyset, og føra til ei global nedkjøling som kvar vara i opptil to år etter utbrotet. Utbrota slepp også ut svovel i form av svoveldioksid. I stratosfæren blir denne gassen omdanna til svovelsyrepartiklar, som kan reflektera sollyset og redusera solstrålinga som når jorda endå meir.

Eit nyleg studium fann at ein stor tropisk vulkan hadde utbrot i 1257, kanskje Samalas nær Rinjani, begge på Lombok i Indonesia, følg av tre mindre utbrot i 1268, 1275 og 1284 som hindra klimaet frå å koma seg att. Dette kan ha forårsaka den grunnleggjande nedkjølinga, medan utbrotet av Kuwae på Vanuatu i 1452–53 forårsaka ein neste omgang av nedkjøling.[6][7] Andre vulkanar som hadde utbrot på denne tida og kan ha bidrege til nedskjølinga er mellom anna Billy Mitchell (ca. 1580), Huaynaputina (1600), Mount Parker (1641), Long Island på Papua Ny-Guinea (ca. 1660) og Laki (1783).[24] Tambora i Indonesia hadde eit stort utbrot i 1815, og spreidde oske utover heile atmosfæren. I ettertid har 1816 vorte kjent som året utan sommar, det vart rapportert om frost og snøfall fleire gonger i Nord-Europa både i juni og juli.

Svartedauden

endre

Svartedauden som herja i verda på 1300-talet er nemnt som ei medverkande årsak til den vesle istida. Folkesetnaden i Europa og Asia vart redusert med mellom 25 % og 45 %, noko som førte til ein nedgang i jordbruket. Dette førte igjen til at gardar og dyrka mark grodde igjen, og den auka skogen førte til at CO2- og metannivået atmosfæren sokk. Drivhuseffekten vart då svakare.

Klimaendringar

endre

Temperaturar

endre

Kring 1850 byrja klimaet å bli varmare, og den vesle istida slutta. Nokre klimaendringskritikarar meiner at klimaet til jorda enno er i ein omstillingsfase etter den vesle istida, og at menneskeleg aktivitet ikkje spelar ei avgjerande rolle i den globale oppvarminga,[25][26] men denne oppfatninga har ikkje større oppslutning. Den vanlege vitskaplege oppfatninga av klimaendringane dei siste 50 åra, er at desse er knytte til auken av CO2 i atmosfæren som kjem av menneskeleg aktivitet. Det er mindre semje om årsaksforholda for tidsperioden før 1950.

Som til alle tider har temperaturen òg før 1750 variert ein god del. Ein har hatt kalde og varme periodar. Det som likevel er interessent er om temperaturen gjennomgåande avveik vesentleg frå middelforholda slik vi kjenner dei i dag. det manglar norske temperaturmålingar før 1761, så for å få instrumentelle data må ein sjå til utlandet. Ser ein på temperaturmålingar i Midt-England[27] frå 1700 og fram til i dag, kan temperaturen ikkje ha vore så låg at han kan ha påverka kornproduksjonen i Noreg i nemneverdig grad. Ser ein på sommartemperaturen (juni-august) for Midt-England for perioden 1698-1750 er middelverdien nøyaktig den same som for perioden 1698-1950. Det einaste året med verkeleg dårleg sommar i Midt-England var i 1725. Det er i Noreg likevel rapportert om ein del kalde somrar i einskilde år som i 1740-42, utan at ein finn tilsvarande tilhøve i England.

Nedbørstilhøve

endre

Veksten i breane er styrt av to tilhøve. Det eine er kor mykje nedbør som fell som snø i løpet av vinteren og av kor mykje som smeltar i løpet av sommaren (sommartemperaturen). Når glasiologane skal forklare veksten i breane har dei ofte rekna nedbørsmengdene som konstante, og prøvt å forklare veksten ved å endre på temperaturen. Ei historisk temperaturutvikling basert på eit slikt utgangspunkt treng ikkje å vere rett. Den store jordrasaktiviteten kan ha årsaka si i ein auke av grunnvasstanden som har gjort at skråningar som tidlegare har vore stabile, har vorte ustabile. Når grunnvasstanden har auka kan det skulde auka middelverdiar for nedbøren. Når det i denne tida ofte var store flaumar må ein tru at òg spreiinga av nedbøren har vore større enn i dag.[28]

Istilhøve

endre

Isprøvar henta frå innlandsisen på Grønland seier ikkje noko spesielt kaldt klima der.[29]

Erik Pontopidan[30] skreiv i 1752-53 ein stad at havet var ope for drivis til 80-82 grader N og ein annan stad til 80 grader N. Dette må ein tru er basert på fleire års røynsle frå ishavsfiskarar som Pontopidan har snakka med. Samanliknar ein med isobservasjonar frå 1970-88 låg drivisen i Barentshavet i middel så langt nord som 80 grader N om lag ein månad i året. Ei isgrense så langt nord som ved 82 grader N er ei uvanleg hending i våre dagar. «Den vesle istida» kan i så fall ikkje ha vore uvanleg kald her.

Isbrear

endre

Det har vorte rapportert om at isbreane i Noreg voks, og at fleire gardar måtte fråflyttast. Liknande rapportar kjem frå Alpane, New Zealand og Andesfjella. I denne perioden vart dei norske koloniane på Grønland og i Nord-Amerika fråflytta, og på Island fall folketalet kraftig. Det finst mange historier om dårlege år frå både Noreg og Skottland. Charles Dickens skreiv på 1800-talet om kvit engelsk jul som det mest naturlege ein kunne tenkja seg.

Verknadar

endre

Europa

endre
 
Svenskene ut på isen. Måleri av Johan Philip Lemke.
 
Skøyting på hovudkanalen Pompenburg i Rotterdam i 1825, måla av Bartholomeus Johannes van Hove
 
The Frozen Thames, 1677

Den vesle istida gav kaldare vintrar i delar av Europa og Nord-Amerika. Gardar og landsbyar i Dei sveitsiske Alpane blei øydelagde av veksande isbrear på midten av 1600-talet.[24] Kanalar og elvar i Storbritannia og Nederland fraus ofte med tjukke nok islag til at ein kunne stå på skøyter og halda vinterfestivalar oppå dei.[24] Den første frostmarknaden på Themsen blei halden 1607 og den siste 1814. I 1622 fraus sundet Det gylne hornet og den sørlege delen av Bosporos. I 1658 kunne den svenske hæren gå over islagde Lillebælt og Storebælt til Danmark og gå til åtak på København. Vinteren 1794/1795 var særleg hard. Ein fransk invasjonshær under Pichegru kunne marsjera på dei frosne elvene i Nederland, medan den nederlandske flåten var frosen fast i isen ved hamna i Den Helder.

Havis rundt Island strekte seg over 6 km i kvar retning, og stengde hamnene for handel. Landet leid også av at kornavlingane slo feil, og folket gjekk bort frå eit kornbasert kosthald.[31] Folketalet på Island blei halvert, men dette kan også ha vore forårsaka av fluoroppsamling i knoklane etter utbrotet til Laki i 1783.[32]

Dei norrøne busetjarane på Grønland svelta og forsvann tidleg på 1400-talet. Avlingar feila, buskap kunne ikkje klara seg gjennom stadig hardare vintrar, og Grønland var hovudsakleg isolert av is frå 1410 til 1720-åra.[33]

Uver forårsaka kraftige flaumar og tap av liv. Den andre marcellusflaumen førte i 1362 førte til tap av fleire titusen liv og permanent tap av landområde i Danmark, Tyskland og Nederland.[34] Ifølgje klimaforskaren Hubert Lamb var snøfallet større enn det hadde vore før eller sidan, og snøen låg i fleire månader enn han har gjort seinare.[34] I Lisboa i Portugal var snøstormar mykje vanlegare enn dei er i dag; ein vinter på 1600-talet opplevde byen åtte snøstormar.[35]

Mange vårar og somrar var kalde og våte, men med stor variasjon frå år til år. Dyrkingsmetodar gjennom heile Europa måtte endrast for å tilpassa seg dei kortare, mindre pålitelege vekstsesongane, og i mange år var det uår og svolt.[36] Ifølgje Elizabeth Ewan og Janay Nugent tok hungersnaud i Frankrike 1693–94, Noreg 1695–96 og Sverige 1696–97 rundt 10 prosent av folketalet i kvart land, medan tap i Estland og Finland i 1696–97 kan ha vore mellom ein femtedel og ein tredel av folketalet i kvart land.[37] Vindruedyrking forsvann frå nordlege område.

Noreg

endre
Trøndelag

Gerhard Schøning rapporterte i 1761[38] om vêrtilhøve i tilknyting til kornveksten i Trøndelag generelt og einskilde bygder i Trøndelag for kvart år i tida 1670-1707. Han skildrar vanskelege år i 1673 (årsak: kraftig hagl), 1674 (regn og kulde), 1675 (flaum), 1684 (hagl), 1685 (kulde), 1687 (tidleg frost), 1691 (sterk og vedvarande varme), 1695 (frost 20.august -«det store froståret»), 1696 (kaldt), 1701 (mykje og langvarig regn), 1702 (mykje regn), 1703 (sterk heite, mykje storm), 1704 (regn og kulde), 1705, 1706 (snø i mars, regn og kulde, hausten var tåkefull og vindfull). Ser vi på årsaker til missvekst er det i åtte år nemnt nedbør i ulike former, sju år kulde og to år heite. Ein har nok i Trøndelag hatt meir å gå på når det gjeld varme enn kalde somrar. Så fordelinga mellom kalde og varme somrar har nok vore noko meir jamn enn desse tala syner. Totalt sett er det nedbøren det vart klaga mest over.

Sogn og Fjordane
 
Nigardsbreen

Jostedalen hadde frå 1680-talet til 1706 ein jamn nedgang i busetjinga. Talet på bønder var i første halvdelen av 1700-talet det lågaste på hundre år. På same måte var fleire gardar på Veitastrandi og Mollandsmarki i Luster fråflytta. Problema kring 1706 omfatta heile Luster. Det kan ha vore uår kvart år i perioden 1701 til 1706. Krisa kan vi i tillegg forklare med dei to alvorlege epidemiar i 1701 og 1704 med mange daude. Folk flytta frå dei gardane som låg høgast og var minst robuste mot dårleg vêr. Når folk døydde baud òg høvet seg for bøndene på smågardar å flytte til større og betre gardar. Dette var då ein mekanisme som førte til at verknaden av uåra og epidemiane forsterka seg i Jostedalen, - og i andre delar av Luster med mange små gardar. I 1707 ser ein igjen at det er nye folk på nesten alle smågardane, men ikkje før på 1720-talet var det igjen like mange bønder som på 1680-talet. Neste gong det var uår og epidemiar var i åra 1740 til 1742. No vart barkebrødet teke i bruk igjen i Luster. Frå januar til mars 1744 var det igjen mange daude, med mange vaksne og eldre som døydde.[28]

Vêrskadane kom ofte òg i form av skred, flaumar og brear som voks. Frå 1670-talet hadde nedbørsmengdene auka mykje i tilhøve til tidlegare. Valde i Gaupne var nedlagt i 1704 på grunn av flaumskadar og vinteren 1712-1713 tok elva store delar av Tandle. Stor avsmelting av breen og stor vassføring er nok grunnen til at Jostedalselva tok eit nytt løp i Gaupne i 1748. Denne gongen gjekk det ut over Røneid og Kalhagen. I 1701 var det eit stort fjellras på Leri som gjorde massive skadar. I 1727 vart garden til Torleif på Haganes særs skadd av ras. I 1741 var der flaum og mykje skade på Ormberg, i Åsen, i Elvekrok og på Mjelvær i Jostedalen. I 1743 var det fleire stein- og snøsras og flaum fleire stader på Hafslo. I denne tida auka Jostedalsbreen og vart større enn nokon gong sidan den siste istida. I 1735 var breen eit steinkast frå garden til Guttorm Mjelvær. På Berset øydela Tverrbreen husa i 1743. Dei neste åra tapte Bjørkehaug heile jorda. Omkring 1748 nådde breen den største utbreiinga si og har sidan ikkje vore så stor. Frå omkring år 1690 til 1748 rykte Tverrbreen (Tuftebreen), fram om lag 2 km med eit gjennomsnitt på om lag 35 meter i året.[39]

I Sogn[40] var det ikkje nokon større skilnad i økonomisk vekst mellom dei indre og ytre strøka i perioden 1666 til 1723, men noko større vekst i indre enn ytre strauk. Det var sterk vekst både i folketal, husdyrtal og kornproduksjon.

Ser ein derimot på Sunnfjord og Nordfjord minka husdyrtalet i same perioden.[41] I Sunnfjord og Nordfjord er det vist at det òg her var hyppige flaumskadar i tida 1650-1760.[41] Flaumskadane kom ofte og i eit omfang som ein ikkje har sett korkje før eller seinare. Det var òg ekstremt mange fjell-, jord- og snøras i desse områda.

Hordaland

I Odda er det vist at det òg her var hyppige flaumskadar i tida 1650-1760.[41] Flaumskadane kom oftare og i eit omfang som vi ikkje har sett korkje før eller seinare. Det var òg ekstremt mange fjell-, jord- og snøras i desse områda.

Rogaland

I Rogaland er flaumskadar berre i lita grad omtalt i bygdebøkene. I Årdal vert flaumar omtalte som ein ikkje har sett maken til seinare.[42] Det var i 1727 og 1743. Flaumen i desember 1743 kom av eit valdsamt regnvêr som gav omfattande flaumskadar over store delar av Vestlandet.

På Sola finn ein eit anna fenomen, nemleg sandflukt som gjorde at mange gardar vart skadd og i dei verste tilfella lagt øyde i 1668 til 1730.[43] Dei nedlagde bruka på Byberg og Dysjeland vart teke i bruk igjen frå om lag 1760. Vi må tru at sandplaga då var over. Det er nærliggande at årsaka var klimaendringa. Det ut frå at sandflukta fell i tid saman med dei andre endringane i klimaforholda på Vestlandet. For å få sandflukt må vi ha hatt sterk vind. Dette for at sanden frå strendene skulle kunne flyttast inn over dyrka mark. Talet på forlis på Jæren voks utover 1700-talet[43]. Ut frå det så treng ikkje stormhyppigheita å ha vore høg i første halvdelen av hundreåret, men auken i forlis kan òg ha forklaringa si i den auka skipstrafikken. Dersom sandflukta ikkje kom i særs kraftige stormar, må sandflukta ha kome i tørre periodar med framherskande sterke vestlege (sørvest til nordvest) vindar. Dette fordi tørr sand lettare blir transportert av vinden enn våt sand. Dominerande vestlege vindar understøtter òg at temperaturane har vore moderate i denne tida.

Det var ein stagnasjonsperiode på Jæren, medan Ryfylke klarte seg betre. Minst nedbør kjem det over ope hav og på låglandet ute ved kysten som på Jæren, mest der fjellet hevar seg brattast. Vidare austover vil nedbøren minke raskt.[44] Når dei totale nedbørmengdene auka vart nok òg auken fordelt omtrent på same måte. Auka nedbørsmengder gav truleg meir ekstra nedbør i ytre enn i indre strøk. Sandflukta som nok òg var klimabestemt har òg vore med på å redusere avlingane på delar av Jæren. Dårlege avlingar på Sola i 1696 vart forklart med store nedbørmengder.[43]

Truleg var klimaet medverkande til stagnasjonen på Jæren, men ikkje heilt avgjerande. Skilnaden mellom indre og ytre strøk i Rogaland kan forklarast med klimaet.

Nord-Amerika

endre

Tidlege europeiske utforskarar og busetjarar i Nord-Amerika rapporterte om særskild harde vintrar. Samuel Champlain rapporterte til dømes om berande is ved kysten av Lake Superior i juni 1608. Dagboka til Pierre de Troyes, som leia ein ekspedisjon til Jamesbukta i 1686, fortel at bukta framleis hadde så mykje drivis den 1. juli at han kunne gøyma seg bak han i kanoen sin.[45] Vinteren 1780 fraus New York Harbor til slik at folk kunne gå frå Manhattan til Staten Island.

Både europearar og urfolk leid av uvanleg stor mortalitet i Maine vinteren 1607/1608, og same tid blei det rapportert om ekstrem frost frå Jamestown i Virginia.[34] Amerikanske urfolk skipa samband som svar på matmangel.[33]

Ein analyse av geografi og historiske nedteikningar frå Yucatanhalvøya viser at klimaet blei tørrare og kaldare på 1400-talet, noko som tyder på at Den vesle istida også kan ha råka dette området.[46]

Asia

endre

Også Asia var råka av endringar i klima, sjølv om det er uklart om dette var knytt til klimaendringane i Europa og Nord-Amerika eller om det var separate endringar.[3]

I Kina slutta ein å dyrka varmeelskande avlingar, som appelsiner, i Jiangxi, der ein hadde dyrka dei i fleire hundreår.[47] Dei to tidsromma då taifunar var vanlegast i Guangdong fell saman med to av dei kaldaste og tørraste periodane i Nord- og Sentral-Kina (1660–1680 og 1850–1880).[48]

I noverande Pakistan blei Balutsjistan kaldare og balutsjar byrja flytta og slå seg ned langs Induselva i Sind og Pandjab.[49]

Afrika

endre

I Etiopia og Nord-Afrika blei det rapportert om fast snødekke på fjelltoppar der det ikkje finst i dag.[47] Timbuktu, ein viktig by i transsaharahandelen, blei oversvømd minst 13 gonger av Nigerelva; det finst ingen nedteikningar om liknande flaumar før eller sidan.[47]

I det sørlege Afrika har sedimentprøvar frå Malawisjøen vitna om kaldare tilhøve mellom 1570 og 1820, noko som kan tyda på ei større utstrekking av Den vesle istida enn ein tidlegare trudde.[50] Ein ny temperatur-rekonstruksjon over ein periode på 3000 år som byggjer på stalagmittvekstraten i ei kald grotte i Sør-Afrika tyder også på ein kald periode frå 1500 til 1800.[51]

Oseania

endre

Havinvådata for stillehavsøyar tyder på at havnivået i området gjekk ned, moglegvis i to omgangar, mellom 1270 og 1475. Dette er blitt knytt til eit fall i temperaturen på 1,5 °C (funne gjennom oksygen-isotopeanalyse) og ein observert auke i El Niño-hendingar.[52] Tropisk stillehvavskorall tyder på ein høgfrekvent og intens El Niño-Sør-oscillasjon på midten av 1600-talet.[53]

På vestkysten av Søralpane på New Zealand auka Franz Josef-breen raskt i løpet av Den vesle istida. Breen nådde ei maksimumutbreiing tidleg på 1700-talet, i eit av dei få døma på ein isbre som møtte ein regnskog.[54]

Det finst avgrensa prov på klimaendringar i Australia på denne tida. Funn frå sjøar i Victoria tyder på at tilhøva, i det minste sør i delstaten, var våte og/eller uvanleg kjølege. I nord tyder prov på nokså tørre tilhøve, men korallkjernar frå Great Barrier Reef tyder på liknande nedbørsmengd som i dag, men med mindre variasjon. Ein studie av isotopar i korallar frå Great Barrier Reef tyda på at auka transport av vassdamp frå sørlege tropiske havområde til polane bidrog til Den vesle istida.[55]

Sør-Amerika

endre

Årringdata frå Patagonia viser kalde episodar mellom 1270 og 1380 og frå 1520 til 1670, på liknande tidsrom som på den nordlege halvkula.[56][57] Åtte sedimentprøvar frå Puyehuesjøen er blitt tolka som prov på ein fuktig periode frå 1470 til 1700, noko forskarane som utførte studien skildra som ein regional markør for byrjinga på Den vesle istida.[58]

Kritikk

endre

Frosne elver og enorme isbrear treng ikkje å ha direkte samanheng med den vesle istida. Det avheng av kor varme somrar ein har og kor nedbørsrike vintrane er. Så store brear provar ikkje at det var så frykteleg mykje kaldare.

Sjå òg

endre

Kjelder

endre
  1. ↑ Ladurie, Emmanuel Le Roy (1971). Times of Feast, Times of Famine: a History of Climate Since the Year 1000. Barbara Bray. Garden City, NY: Doubleday. ISBN 0-374-52122-0. OCLC 164590. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Matthes, F.E. (1939). «Report of the committee on glaciers». Transactions of the American Geophysical Union: 518–23. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Mann, Michael (2003). «Little Ice Age». I Michael C MacCracken; John S Perry. Encyclopedia of Global Environmental Change, Volume 1, The Earth System: Physical and Chemical Dimensions of Global Environmental Change (PDF). John Wiley & Sons. Henta 17. november 2012. 
  4. ↑ Lamb, HH (1972). «The cold Little Ice Age climate of about 1550 to 1800». Climate: present, past and future. London: Methuen. s. 107. ISBN 0-416-11530-6.  (noted in Grove 2004:4).
  5. ↑ 5,0 5,1 «Earth observatory Glossary L-N». NASA Goddard Space Flight Center, Green Belt MD: NASA. Henta 17 July 2015. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Miller et al. 2012. "Abrupt onset of the Little Ice Age triggered by volcanism and sustained by sea-ice/ocean feedbacks" Geophysical Research Letters 39, 31 January: abstract (formerly on AGU website) (accessed via wayback machine 11 July 2015); see press release on AGU website (accessed 11 July 2015).
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Was the Little Ice Age Triggered by Massive Volcanic Eruptions? ScienceDaily, 30. januar 2012 (henta 21. mai 2012)
  8. ↑ Grove, J.M., Little Ice Ages: Ancient and Modern, Routledge, London (2 volumes) 2004.
  9. ↑ Matthews, J.A. and Briffa, K.R., "The 'Little Ice Age': re-evaluation of an evolving concept", Geogr. Ann., 87, A (1), pp. 17–36 (2005). Henta 17. juli 2015.
  10. ↑ «1.4.3 Solar Variability and the Total Solar Irradiance – AR4 WGI Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science». Ipcc.ch. Henta 24. juni 2013. 
  11. ↑ 11,0 11,1 «Climate Change 2001: The Scientific Basis». UNEP/GRID-Arendal. Arkivert frå originalen 29. mai 2006. Henta 2 August 2007. 
  12. ↑ Grønås, Sigbjørn (2003): "Den lille istid skyldes solaktivitet og vulkanutbrudd" Arkivert 2017-03-23 ved Wayback Machine., Cicero.no, besøkt 27. februar 2014.
  13. ↑ Jones, Philip D. (2001). History and climate: memories of the future?. Springer. s. 154. 
  14. ↑ Jonathan Amos (30. september 2013). «Mystery 13th Century eruption traced to Lombok, Indonesia». BBC. «The mystery event in 1257 was so large its chemical signature is recorded in the ice of both the Arctic and the Antarctic. European medieval texts talk of a sudden cooling of the climate, and of failed harvests.» 
  15. ↑ Hendy, E.; Gagan, M.; Alibert, C.; McCulloch, M.; Lough, J.; Isdale, P. (2002). «Abrupt decrease in tropical Pacific sea surface salinity at end of Little Ice Age». Science 295 (5559): 1511–1514. Bibcode:2002Sci...295.1511H. PMID 11859191. doi:10.1126/science.1067693. 
  16. ↑ Ogilvie, A.E.J; Jónsson, T (2001), «Little Ice Age" Research: A Perspective from Iceland», Climatic Change 48: 9–52, doi:10.1023/A:1005625729889 
  17. ↑ «About INQUA:Quaternary Science (By S.C. Porter)». INQUA. Arkivert frå originalen 15. april 2010. Henta 6 May 2010. 
  18. ↑ Kaufman, D. S.; Schneider, D. P.; McKay, N. P.; Ammann, C. M.; Bradley, R. S.; Briffa, K. R.; Miller, G. H.; Otto-Bliesner, B. L.; Overpeck, J. T.; Vinther, B. M.; Abbott, M.; Axford, M.; Bird, Y.; Birks, B.; Bjune, H. J. B.; Briner, A. E.; Cook, J.; Chipman, T.; Francus, M.; Gajewski, P.; Geirsdottir, K.; Hu, A.; Kutchko, F. S.; Lamoureux, B.; Loso, S.; MacDonald, M.; Peros, G.; Porinchu, M.; Schiff, D.; Seppa, C.; Seppa, H.; Arctic Lakes 2k Project Members (2009). «Recent Warming Reverses Long-Term Arctic Cooling» (PDF). Science 325 (5945): 1236–1239. Bibcode:2009Sci...325.1236K. PMID 19729653. doi:10.1126/science.1173983. 
    «Arctic Warming Overtakes 2,000 Years of Natural Cooling». UCAR. 3 September 2009. Arkivert frå originalen 27/ april 2011. Henta 19 May 2011. 
    Bello, David (4 September 2009). «Global Warming Reverses Long-Term Arctic Cooling». Scientific American. Henta 19. mai 2011. 
  19. ↑ Radiative Forcing of Climate Change: Expanding the Concept and Addressing Uncertainties, National Research Council, National Academy Press, Washington, D.C., s. 29, 2005.
  20. ↑ Sunspot Activity at 8,000-Year High Space.com Astronomy 27 October 2004
  21. ↑ Geoffrey Parker; Lesley M. Smith (1997). The general crisis of the seventeenth century. Routledge. s. 287, 288. ISBN 978-0-415-16518-1. 
  22. ↑ Crowley, Thomas J. (14. juli 2000). «Causes of Climate Change Over the Past 1000 Years». Science 289 (5477): 270–7. Bibcode:2000Sci...289..270C. PMID 10894770. doi:10.1126/science.289.5477.270. 
  23. ↑ Robock, Alan (21. desember 1979). «The "Little Ice Age": Northern Hemisphere Average Observations and Model Calculations». Science 206 (4425): 1402–4. Bibcode:1979Sci...206.1402R. PMID 17739301. doi:10.1126/science.206.4425.1402. 
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Jonathan Cowie (2007). Climate change: biological and human aspects. Cambridge University Press. s. 164. ISBN 978-0-521-69619-7. 
  25. ↑ Steigerwald, Bill (10. februar 2007). «The politics of global warming». Pittsburgh Tribune-Review. Arkivert frå originalen 9. desember 2007. Henta 28. august 2011. 
  26. ↑ Solomon, Lawrence (30. mars 2007). «Little Ice Age is still with us». National Post. 
  27. ↑ Manley G : The mean temperature of central England 1698- 1952, Quart. J. of the Royal Meterological Society, 1953. og Wishmann E H : Studiet av Ryfylkes klimahistorie i sein- og postglacial tid, 1979
  28. ↑ 28,0 28,1 Arne Kvitrud: "Den lille istida" 1650-1750, Ætt og heim, lokalhistorisk årbok for Rogaland, 1990.
  29. ↑ Gribbin J og Gribbin M : Climate and history : the Westvikings' saga, New Scientist 20. januar 1990.
  30. ↑ Pontopidan E : Norges Naturlige Historie, 1752-53.
  31. ↑ «What Did They Eat? - Icelandic food from the Settlement through the Middle Ages». Arkivert frå originalen 20. februar 2012. 
  32. ↑ Stone, Richard (19. november 2004). «Iceland's Doomsday Scenario?». Science 306 (5700): 1278–81. PMID 15550636. doi:10.1126/science.306.5700.1278. 
  33. ↑ 33,0 33,1 «SVS Science Story: Ice Age». NASA Scientific Visualization Studio. Henta 2 August 2007. 
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Lamb, Hubert H. (1995). «The little ice age». Climate, history and the modern world. London: Routledge. s. 211–241. ISBN 0-415-12734-3. 
  35. ↑ «Arquivo de eventos históricos – Página 4 – MeteoPT.com – Fórum de Meteorologia». MeteoPT.com. 17. juli 2012. Arkivert frå originalen 16. april 2009. Henta 24. juni 2013. 
  36. ↑ Cullen, Karen J. (30. mai 2010). Famine in Scotland: The 'Ill Years' of The 1690s. Edinburgh University Press. s. 20. ISBN 978-0-7486-3887-1. 
  37. ↑ Ewanu, Elizabeth; Nugent, Janay (2. november 2008). Finding the Family in Medieval and Early Modern Scotland. Ashgate. s. 153. ISBN 978-0-7546-6049-1. 
  38. ↑ Schøning G : Kort Beretning om endeel Uaar og Misvæxt, særdeles i Trondhiems Stift i Norge, Det Trondhjemske Selskabs Skrifter, 1761.
  39. ↑ Arne Kvitrud: Luster i perioden 1700-1749 - Saken mot Skule, 1998.
  40. ↑ Holmsen A : Sogn, økonomisk og administrativ historie, 1937
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Grove J M og Battagel A : Tax records from western Norway, as an index of Little Ice Age environmental and economic detoriation, 1983
  42. ↑ Eikeland S : Årdal, frå istid til nåtid, 1969
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Lindanger B : Soga om Sola og Madla, band I, 1980
  44. ↑ Wishmann E H : Studiet av Ryfylkes klimahistorie i sein- og postglacial tid, 1979
  45. ↑ Kenyon W.A.; Turnbull J.R. (1971). The Battle for James Bay. Toronto: Macmillan Company of Canada Limited. 
  46. ↑ David A. Hodella; Mark Brennera; Jason H. Curtisa; Roger Medina-Gonzálezb; Enrique Ildefonso-Chan Canb; Alma Albornaz-Patb; Thomas P. Guilderson (March 2005). «Climate change on the Yucatan Peninsula during the Little Ice Age». Quaternary Research 63 (2): 109. Bibcode:2005QuRes..63..109H. doi:10.1016/j.yqres.2004.11.004. 
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Reiter P (2000). «From Shakespeare to Defoe: malaria in England in the Little Ice Age». Emerging Infect. Dis. 6 (1): 1–11. PMC 2627969. PMID 10653562. doi:10.3201/eid0601.000101. 
  48. ↑ Kam-biu Liu; Caiming Shen; Kin-sheun Louie (2001). «A 1,000-Year History of Typhoon Landfalls in Guangdong, Southern China, Reconstructed from Chinese Historical Documentary Records». Annals of the Association of American Geographers 91 (3): 453–464. doi:10.1111/0004-5608.00253. 
  49. ↑ From Zardaris to Makranis: How the Baloch came to Sindh
  50. ↑ Johnson, T.C.; Barry, S.; Chan, Y.; Wilkinson, P. (2001). «Decadal record of climate variability spanning the past 700 yr in the Southern Tropics of East Africa». Geology 29: 83–6. Bibcode:2001Geo....29...83J. ISSN 0091-7613. doi:10.1130/0091-7613(2001)029<0083:DROCVS>2.0.CO;2. 
  51. ↑ Holmgren, K.; Tyson, P.D.; Moberg, A.; Svanered, O. (2001). «A preliminary 3000-year regional temperature reconstruction for South Africa». South African Journal of Science 97: 49–51. 
  52. ↑ Nunn, P.D. (2000). «Environmental catastrophe in the Pacific Islands around AD 1300». Geoarchaeology 15 (7): 715–40. doi:10.1002/1520-6548(200010)15:7<715::AID-GEA4>3.0.CO;2-L. 
  53. ↑ Kim M. Cobb; Chris Charles; Hai Cheng; R. Lawrence Edwards. «The Medieval Cool Period and the Little Warm Age in the Central Tropical Pacific? Fossil Coral Climate Records of the Last Millennium». Arkivert frå originalen 20 November 2003. 
  54. ↑ Fagan, Brian M. (2001). The Little Ice Age: How Climate Made History, 1300–1850. Basic Books. ISBN 0-465-02272-3. 
  55. ↑ Erica J. Hendy; Michael K. Gagan; Chantal A. Alibert; Malcolm T. McCulloch; Janice M. Lough; Peter J. Isdale (22. februar 2002). «Abrupt Decrease in Tropical Pacific Sea Surface Salinity at End of Little Ice Age». Science 295 (5559): 1511–4. Bibcode:2002Sci...295.1511H. PMID 11859191. doi:10.1126/science.1067693. 
  56. ↑ Villalba, R. (1990). «Climatic fluctuations in Northern Patagonian during the last 1000 years as inferred from tree-rings records». Quaternary Research 34 (3): 346–60. Bibcode:1990QuRes..34..346V. doi:10.1016/0033-5894(90)90046-N. 
  57. ↑ Villalba, R (1994). «Tree-ring and glacial evidence for the medieval warm epoch and the Little Ice Age in southern South America». Climatic Change 26 (2–3): 183–97. Bibcode:1994ClCh...26..183V. doi:10.1007/BF01092413. 
  58. ↑ Sébastien Bertranda; Xavier Boësa; Julie Castiauxa; François Charletb; Roberto Urrutiac; Cristian Espinozac; Gilles Lepointd; Bernard Charliere; Nathalie Fage (2005). «Temporal evolution of sediment supply in Lago Puyehue (Southern Chile) during the last 600 yr and its climatic significance». Quaternary Research 64 (2): 163. Bibcode:2005QuRes..64..163B. doi:10.1016/j.yqres.2005.06.005. 
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Den_vesle_istida&oldid=3412244»