Canada

For det dravidiske språket, sjå kannada.

Canada er eit vidstrekt land lengst nord i Nord-Amerika. Det er det andre største og eit av dei nordlegaste landa i verda. Canada utgjer størstedelen av det nordamerikanske kontinentet og grensar til berre eitt anna land, USA i sør og i vest, til Alaska.

Dominion of Canada (norsk: Canada, kanadisk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«O Canada»
Motto	A Mari Usque Ad Mare (Latin: Frå hav til hav)
Offisielle språk	Engelsk og fransk
Hovudstad	Ottawa
Styresett Konge Generalguvernør Statsminister	Konstitusjonelt monarki Charles III Mary Simon Justin Trudeau
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	9 984 670 km² (2.) 8,62 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	35 623 680 (38.) 3,6 /km² (191.)
Sjølvstende   - BNA Act   - Statute of Westminster   - Canada Act	Frå Storbritannia   1. juli 1867 11. desember 1931 17. april 1982
Nasjonaldag	Canada-dagen 1. juli
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	1 628 000 mill. USD (16.) 47 400 USD (24.)
Valuta	Kanadiske dollar
Tidssone	UTC -3.5 til -8
Telefonkode	+1
Toppnivådomene	.ca

Canada er ein føderasjon med mykje sjølvstyre for ti provinsar og tre territorium, og har styresettet parlamentarisk demokrati og statsforma konstitusjonelt monarki, med Charles III som statsoverhovud.

Landet var både tidlegare franske og tidlegare britiske koloniar, og er medlem av både La Francophonie og Commonwealth of Nations. Fransk er hovudspråket i Quebec. New Brunswick er tospråkleg, medan resten av landet hovudsakleg er engelsktalande. Begge språka er offisielle i heile landet, men ein provins kan velja om han skal vera tospråkleg eller velja eitt hovudspråk.

Økonomisk er landet industrialisert og teknologisk utvikla. Næringsvegane er basert på rike naturressursar og handel med andre land, særleg naboen USA. Canada er hovudsakleg sjølvforsynt med energi på grunn av relativt store ressursar av fossile brennstoff, i tillegg til produksjon av kjerne- og vasskraft.

Namn

Ein trur at namnet «Canada» kjem frå det huronske ordet kanata som tyder 'landsby', og som skildra busettinga Stadacona som låg der byen Québec ligg nå. Kart laga av tidlege europeiske oppdagarar har «Canada» som namn på Ottawaelva, og på St. Lawrence-elva nedanfor Montreal. Truleg har elva fått namn etter landsbyen og området rundt namn etter elva igjen.

Historie

Dei kanadiske urfolka hadde budd i området i minst ti tusen år då vikingar frå Grønland kom til Newfoundland og budde ei kort tid på L'Anse aux Meadows. Franskmenn som kom på 1500- og 1600-talet blei meir vedvarande busettarar.

Etter Sjuårskrigen måtte Frankrike gje frå seg heile det nordamerikanske riket sitt, og vestre Canada blei britisk, sjølv om dei fleste innbyggjarane fortsatt var fransktalande.

Mange «lojalistar», britiskvennlege amerikanarar, busette seg i Canada etter den amerikanske revolusjonen.

Den britiske loven British North America Act i 1867 etablerte føderasjonen The Dominion of Canada av dei fire provinsane Quebec, Ontario, New Brunswick og Nova Scotia, og gav det nye landet ei grunnlov. Nye provinsar kom til etter kvart, og landet fekk meir sjølvstyre, i 1931 med (Statute of Westminster) og i 1982 med nye endringar i grunnlova.

Dronning Victoria plasserte hovudstaden i Ottawa, midt i landet, for å minska motsetningane mellom dei engelske og franske delane av landet. Det finst likevel framleis gnissingar mellom dei to gruppene. Quebec har hatt to folkeavstemmingar om provinsen skal riva seg laus frå Canada, og har ein aktiv språkpolitikk til støtte for fransk imot det dei ser på som den engelske dominansen i landet.

Geografi

Klikk for eit større kart over Canada.

Frå Atlanterhavet og Davissundet i aust strekkjer Canada seg til Stillehavet i vest. I nord møter det Beauforthavet og Nordishavet. Sidan 1925 har landet òg gjort krav på den delen av Arktis som ligg mellom 60 og 141 grader vest. Den store flatevidda i landet er tynt utbygd, og heile 80 % av folket bur i den tempererte delen av landet, 200 km eller mindre frå den sørlege landegrensa.

Den tettast folkesette delen av landet er i aust, i området rundt Great Lakes, dei store sjøane, og i elvedalen til Saint Lawrence. Den kanadiske prærien ligg vest for Ontario, i provinsane Manitoba, Saskatchewan og Alberta, og strekkjer seg vestover mot Rocky Mountains, som deler Alberta og British Columbia i to. Øyar av ulike storleikar, nokre av dei blant verdas største, omgjev den nordlege delen av landet.

Sjå òg Klima i Canada.

Provinsar og territorium

Canada består av ti provinsar og tre territorium. Provinsane har større sjølvstyre frå dei føderale styresmaktene enn det territoria har. Statsministeren i Canada, Paul Martin, uttalte i 2004 at han ynskte at territoria på lenger sikt skulle få status som provins.

Provinsar og territorium i Canada

Namn	Hovudstad	Medlem frå	Merknad
Alberta	Edmonton	1905
Britisk Columbia	Victoria	1871
Manitoba	Winnipeg	1870
New Brunswick	Fredericton	1873
Newfoundland og Labrador	St. John's på Newfoundland	1949
Nova Scotia	Halifax	1873
Ontario	Toronto	1867
Prince Edward Island	Charlottetown	1873
Quebec	Québec by	1873
Saskatchewan	Regina	1905
Yukon	Whitehorse	1898	Territorium
Nordvestterritoria	Yellowknife	1870	Territorium
Nunavut	Iqaluit	1999	Territorium

Kultur

Som tidlegare britisk koloni og mål for mange britiske emigrantar, er kanadisk kultur blitt sterkt påverka av den britiske. I tillegg har det fått mange impulsar frå den mektige naboen sin i sør, USA. I nyare tid har òg andre innvandrargrupper og dei kanadiske urfolka gjort sitt for å bli høyrde.

Canada har nokre nasjonale symbol, som bladet frå lønnetreet, som me finn igjen både på det kanadiske flagget og riksvåpenet. Bladet har vore brukt som symbol sidan tidleg på 1700-talet, og speglar kor vanleg og viktig lønnetreet har vore for landet, særleg gjennom utvinning av lønnesirup.

Dei store skogane og dyra som bur der, som elg, bever og grizzlybjørn, er òg blitt til symbol for landet. I tillegg er det velkjend for sitt ridande politi, Royal Canadian Mounted Police eller berre Mounties, i lett kjennelege raude uniformer.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Canada» frå Wikipedia på fransk, og «Canada» frå Wikipedia på engelsk den 4. august 2005.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Canada

• Offisiell nettstad