Hålogaland

Hålogaland er eit historisk landskap i Noreg. Fram til mellomalderen var Hålogaland namnet på eit landskap nord for Namdalen og vest for Finnmark. I tida før innføringa av kristendomen i Noreg, var Hålogaland eit sjølvstendig småkongedømme i dei noverande fylka Nordland og Troms, nord for Namdalen i Nord-Trøndelag og sør for Lyngen i Troms.

Småkongedøme i Noreg rundt 820. Hålogaland er merkt med rosa.

Kart over Hålogaland før ca år 1000 e. Kr.

Namnet er også brukt i moderne tid, til institusjonar som Hålogaland Teater, bispedøma Nord-Hålogaland og Sør-Hålogaland, Midtre Hålogaland politidistrikt og Hålogaland lagmannsrett, som omfattar Nordland, Troms og Finnmark i tillegg til Svalbard og Jan Mayen. Ei endra utgåve av Hålogaland-namnet lever også vidare som regionsnamn for sørdelen av Nordland fylke, Helgeland.

Geografisk utstrekning

Før Olav Trygvasson overfall Vågar i 999 skal Hålogaland ha strekt seg meir eller mindre frå Namdalen i sør til Kvitsjøen (norrønt Gandvik) i nord. Mot aust omfatta dei store delane av noverande svensk Lappland, Nord-Finland og Nordvest-Russland. Men mykje tyder på at Finnmǫrk, dei store områda i innlandet og nord for Malangen var norsk skattland, og ikkje ein likestilt del av Hålogaland.

Seinare skal Hålogalands sørgrense ha gått ved Kunna i Meløy. Nordgrensa mot Finnmark (norrønt Finnmǫrk) flytte seg stadig lenger nordover etter som tida gjekk. Etter slaget på Stiklestad i[1030 gjekk grensa mot nord og aust ved Trondenes. På 1100-talet var det fire hovudfylke i Hålogaland: Helgeland, Salten, Lofoten/Vesterålen og Trondenes. Rundt 1250 gjekk nordgrensa ved Tromsø, og seinare i Håkon Håkonssons regjeringstid (1217-1263) blei ho flytt til Kvænangen. I 1307 var Vardø blitt grenseposten.

I nyare tid er bispedøma i nord delt inn i Sør-Hålogaland, som omfattar Nordland fylke, og Nord-Hålogaland som omfattar Troms og Finnmark fylke. I tillegg nyttar området mellom Harstad og Narvik dette namnet for å beskrive sin region. Lagmannsretten i Nord-Noreg heiter Hålogaland lagmannsrett.

Historie

Norrøn tid

Hålogaland har ein framståande plass i sogene. Nord-Noreg blei tidleg folkesett. Nokre av dei eldste spora av menneske i Noreg er funne i Finnmark og dei eldste spora av hustufter i Noreg er funne på Træna i Nordland.

Hålogaland er skildra før Noreg av historieskrivarane. Området var kjent av dei gamle grekarane gjennom handelssamkvem så tidleg som 800–900 f.Kr. Diktaren Homer skriv om landet med så lang ein dag, at den gjetaren som jaga feet inn om kvelden kunne rope til gjetaren som jaga feet ut om morgonen. Historieskrivaren Herodot (484–ca. 425 f.kr) skriv at han har høyrt om eit folk som søv i seks månader av året (den lange vinternatta). Astronomen og geografen Pytheas gjorde i 330 f.Kr., på tida til Aleksander den store, ei reise frå Marseille til Nord-Europa. Han enda på øya Thule, der sola ikkje gjekk ned midtsommars, og himmel og hav blei blanda saman til ei «sørpe».

Romerske historieskrivarar nemnar landet i år 100, mellom anna omtaler dei «Dumna», som kan vere øya Dønna på Helgeland.

Rundt år 550 blir håløygane nemnt av Jordanes i gotesoga hans. Han fortel om ei stamme som blir kalla Adogit, som bur i den nordlege delen av Skandinavia. Mange meiner han viser til folket på Andøya. Den greske historieskrivaren Prokop skriv i år 550 om liv og skikkar til nordbuane. Han skriv at sola ikkje går ned i 40 dagar om sommaren, og at ho forsvinn heilt i 40 dagar om vinteren. Når det nærmar seg tida for at sola skal kome tilbake, samlar folka seg og festar, dette er ein av dei største festane i Thule.

Nordleg maktsenter

På Borg på Vestvågøya i Lofoten, har arkeologar avdekt den største vikingbygningen som nokon gong er funne - eit høvdingsete som blei skipa allereie rundt år 500 e. Kr.. Her er det gjort funn av gjenstandar som knyter Lofoten til Middelhavet, Frankrike, England og Tyskland. Det vitner om eit maktsentrum. Sjølve høvdinggarden er det største vikingbygget som nokon gong er avdekt - heile 83 meter lang og 9 meter høgt. «Lofoten og Nord-Noreg var ein integrert del av den felles europeiske kulturen i vikingtida,» slo Forskning.no fast. Høvdingsetet på Borg blei forlate rundt år 950, og den siste høvdingen var truleg Olaf Tvennumbruni, som etablerte seg på nytt på Island.

I tillegg til Borg, nemner Snorre Sturlasson høvdingseta Tjøtta, Bjarkøy, Borg, Salten, Steigen, Vågan, Andenes og Trondarnes. Sannsynlegvis slutta innbyggjarane frå Helgeland til Malangen seg saman som eit håløygfolk allereie før år 500.

Fyrst då jarnet og jordbruket ekspanderte synest Hålogaland å bli for lite og det vart ei tid med utvandring. Somme drog sørover til det jordbruksrike Trøndelag, mens andre utvandra til Island, som høvdingen på Borg. Somme meiner at utvandringa til Island kom av ladejarlane si harde styring av Hålogaland etter at Håkon Grjotgardsson døydde.

Samtidig som Harald Hårfagre samla Noreg i sør, hadde høvdingen Håkon Grjotgardsson (død ca. 917) frå Andøya makta i nord, frå Nord-Møre til Troms. Vi veit ikkje sikkert om Harald og Håkon har samarbeidd om å erobre Trøndelag, eller om Håkon har blitt Haralds jarl. Men Håkon busette seg ved utløpet av Nidelva og tok tittelen «Ladejarl». Forbundet mellom kongen og jarlen blei ytterlegare forsterka då Harald gifte seg med Håkons dotter Åsa. I over 200 år skulle jarleætta stå kongsmakta nærmast.

Sonen til Harald Hårfagre, Eirik Blodøks (ca. 895–954), fekk blant anna Hålogaland i len frå faren sin, men kongemakta hans varte berre i to år før han måtte rømme landet for bror sin Håkon den gode. I Håkons regjeringstid hadde sonen til Håkon Grjotgardsson, Sigurd Håkonsson Ladejarl, ein viktig posisjon som kongens ven og rådgjevar.

Handel og skatt

Det er havet som har danna grunnlag for Hålogalands økonomiske posisjon opp igjennom hundreåra. Torskefiske, sildefiske, selfangst, kvalfangst, sjøfuglfangst og sanking av egg og dun gjorde håløygane til eit rikt og mektig folk. Handel med skinn og kvalrosstenner var også ei viktig inntektskjelde. Det fanst mange marknadsplassar i Hålogaland; dei mest kjende er Torgar på Helgeland, Sandtorg i Tjeldsund, Vågan i Lofoten, Bjarkøy og Hillesøy i Troms. Håløyganes handelsvegar gjekk ikkje berre sjøvegen langs kysten, dei hadde også ferdselsvegar over kjølen til Bottenviken, til Austersjøen og Aust-Europa.

Høvdingen Ottar fortalde på slutten av 800-talet om den godt etablerte finneskatten, som var viktig i økonomien til hålogalandshøvdingane. Skatten var detaljert regulert, noko som tyder på at dei einskilde høvdingane måtte ha hatt ein avtale, sjølv om dei var sjølvstendige stormenn. Grensa mellom Ottars rike og Bjarkøyriket har sannsynlegvis gått ved Malangen. Denne grensa har truleg også vore sett ved politiske vedtak.

Jarleætta i Hålogaland oppstod under folkevandringstida, med Andøya som hovudsete. Mange av dei flytte seinare til Lade i Trøndelag. Det er mogeleg jarleætta har hatt hand om finnskatten på denne tida. I starten samarbeidde dei med Hårfagreætta, men etter kvart oppstod det rivalisering, og jarlane slo seg saman med danskekongen. Dei tapte mot den norske kongemakta, noko som førte til at Olav den heilage kunne få monopol på finneskatten og handelen med Nord-Noreg og Kvitsjøen.

Kor viktig denne handelen og finnskatten er, fortel Ottar om på 800-talet, og vi kan også forstå det ut av kongenes behov for å gjeste Nord-Noreg og Kvitsjøen. Eirik Blodøks, Harald Gråfell og Harald Hardråde la alle ut på slike reiser. Olav den heilage finansierte også ei slik reise med Tore Hund frå Bjarkøy som leiar.

Etter slaget på Stiklestad tapte mange av høvdingane og jarlane gods til kongen. Bjarkøyætta kom likevel godt ut av det, sjølv etter at Tore Hund hadde vore med på å ta livet av kong Olav på Stiklestad.

Det kom ei ny leidangsordning etter rikssamlinga, som sannsynlegvis gjekk så langt nord som til Finnmark. På 1100-talet kan ein seie at Hålogaland hadde slutta å eksistere som fristat. Nord-Noreg blei ein landsdel i kongeriket Noreg.

Legendenes land

I år 985 lista Øyvind Skaldespiller opp forfedrane til Håkon Ladejarl i 27 ledd i Háleygjatal ('Opptelling av håløygane'). Her møtest skaldens notid fortidas legender og han fører ætta heilt tilbake til Sæming, den sonen Odin fekk med Skade, skigudinna.

Også i den fyrste soga til Snorre Sturluson, Ynglingesoga, opptrer legendariske småkongar frå nord. Soga fortel om to kongssøner frå Svitjod som herja i Danmark, «då møtte Gudlaug håløygkonge og kom i strid med han,» skriv Snorre, «og det enda med at Gudlaugs skip blei rydja og han sjølv fanga; dei sette han i land på Straumøynes (ukjend stad), og der hengde dei han...»

Seinare er den eine av brørne, Jørund, igjen i Danmark med hæren på herjingstokt. Ved Limfjorden møter han Gylaug håløygkonge som kom med ein stor hær. Dette var son av den Gudlaug som blei hengd. Han la straks til kamp med Jørund som måtte gi seg for overmakta, og skipet til Jørund blei rydda. «Han sprang på sjøen, men blei fanga og ført opp på land,» skriv Snorre. «Kong Gylaug lét så reise ein galge, leide Jørund bort til den og lét han henge.»

Ein tredje håløyg er også nemnd, men i staden for å vere enda ei auge-for-auge-forteljing, er det heller ei segn med vittige trekk: Ein hesteglad Kong Adils frå Svitjod sende ein hest ved namn Ravn (Hrafn) til kong Godgjest på Hålogaland. «Godgjest reid den, men han kunne ikkje få den til å stanse; så fall han av hesten og døde, det var i Omd (dvs. Andøya) på Hålogaland,» skriv Snorre.

Ottar frå Hålogaland

Kart over Ottar sine reiser, først nord til Nordishavet, deretter sør til London.

Sjøfararen og handelsmannen Ottar er kanskje den meste kjende historiske representanten frå Hålogaland. Han siglde frå Hålogaland til England rundt år 890, der den engelske kongen Alfred den store fekk skrive ned skildringa hans av Hålogaland og av ei ferd langs kysten til Kvitsjøen. Skildringa blei føydd inn i kong Alfreds omsetjing av verdshistoria til Orosius.

Det er usikkert kvar i Nord-Noreg Ottar budde. Sjølv seier han at «eg bur lengst nord av alle nordmenn, på nordsida av landet ved Vesterhavet, men landet strekkjer seg enda lengre mot nord. Det er alt saman øydeland. Berre nokre få stader er betre, der finnane (samane) held til, jagar om vinteren og fiskar i sjøen om sommaren.»

Ein har spekulert på Ottars bustad kan ha vore i noverande Lyngen kommune eller ein stad i Malangsgapet. Hans Eidnes i «Hålogalands historie» (1943) meiner at Ottar budde ute ved Malangen, på sørvestsida av Kvaløya i Hillesøy (i dag Tromsø kommune). Også andre stader har vore nemnt.

Øyvind Skaldespiller

Øyvind Finnsson Skaldespiller var den siste store skalden i Noreg. Han budde på Tjøtta (øy sør for Sandnessjøen). Han var son av Finn Skjálgi og Gunnhild, dotterdotter av Harald Hårfagre. Faren Finn var son av Øyvind Lambe og Sigrid frå Sandnes (også gift med Torolv Kveldulvsson).

Øyvind Skaldespiller var med i slaget på Stord (ca. 960) der kong Håkon den gode fall. Kvadet «Håkonarmål» stammar herifrå. Øyvind nyttar eit lån frå Håvamål i siste vers, som kanskje gav han tilnamnet «Skaldespiller»:

Fe døyr, frendar døyr

landet blir lagt aud

sidan Håkon for

til heidenske gudar

er mang ein mann blitt kua

Øyvind Skaldespille har også gitt levande glimt frå kvardagsliv på Hålogaland i uårstida (ca. 970), då det var svolt og mangel på korn, og då ein måtte fôre buskapen med bjørkeblad, slik finnane gjer (dette er forresten ein av dei fyrste skriftlege referansane til samar).

Kvit er jorda av snøfok

som finnar vi inne nærer

buskap, i fjøsen bunden,

med bjørkebrum midt i ein sommar

I 986 var Øyvind med i slaget i Hjørungavåg mot jomsvikingane som lendmann under Håkon jarl. Herifrå dikta han «Háløygjatal». Han døydde som gammal mann i 990.

Tapte soger om Hålogaland?

Norrønfilologen Alfred Jacobsen meiner det er sannsynleg at det er gått tapt ein Håløyganes saga, skrive i Noreg, forutan ytterlegare ei saga om Hårek frå Tjøtta. Det er sannsynleg vore nedfelt ei skriftleg nordnorsk saga om Tore Hund, ei saga med ein lang meir sympatisk figur enn kva Snorre Sturlasson har formidla. Jacobsen framhevar Nidaros på 1200-talet som eit norsk kultursenter der soger fekk den endelege forma si, ofte ført i pennen av islendarar. Utifrå samanliknbare studiar i eksisterande skrift kan det argumenterast for at nordnorske ættesoger blei stykkja opp og delar innfelt i kongesogene. Argumentasjonen peikar på nordnorsk lokalkunnskap, oppattakingar og innhaldsmessig misforhold. I tillegg blir det også argumentert for at ei soge om Ladejarlane har gått tapt.

Eventyrlege fjell

Venleiken til «Lekamøya» trollbatt «Hestmannen» og sette elskhugen hans i brann.

Også naturen sjølv har gjeve opphav til segn og eventyr. Ei segn fortel om at Suliskongen sovna og hans sju sprelske døtrer drog sørover for å danse i måneskinet. I Lofoten sat Vågakallen og ønskte seg den åttande dottera, Lekamøya. Vågakallen greip bogen, slengde seg på hesten og reid sørover. Lekamøya blei redd og la på sprang. Då skaut Vågakallen ein pil etter henne.

Gamle Skarsfjellgubben (eller Sømnakongen) såg det, og slengte den breie hatten sin i været, pila for gjennom den og hamna i havet. Akkurat då steig morgonsola opp. Den fyrste strålen trefte Suliskongen som blei til stein. Slik gjekk det med dei alle; både Skarsfjellgubben, Dei sju søstre, Lekamøya ved Leka og Torghatten ved Torget med holet etter pila som kan finnast på eit skjer nord for Leka. Og der ute i havet rid framleis Vågakallen og folk kallar han Hestmannen.

Fjellformasjonane har også vore viktige sjømerke på den farefulle seglinga langs kysten. Dagens Helgelandskyst er Noregs største skjergard med talrike øyar, høge fjell, isbrear og store vidder.

Ordsoge

Namnet Hålogaland stammar frå norrønt Hálogaland. Fyrste ledd består av folkenamnet háleygir, men tydinga er usikker og har gitt fleire tolkingsforsøk. Alfred Jacobsen i «Helgeland historie», bd. 2, skriv at skikken å bruke &lsquo-;land’ i landskapsnamn som i Hordaland og Rogaland er svært gammal, sannsynlegvis heilt tilbake til folkevandringstida, år 400-800 e. Kr. Innbyggjarane i Hálogaland blir kalla háleygir, og folkenamnet må ha eksistert før landskapsnamnet og begge namna må sjåast i samanheng.

Ulike tolkingar

Heilagdom

Professor P.A. Munch meinte Hålogaland betyr «det heilage landet» fordi nordmennene etter hans meining fyrst landa i Nord-Noreg.

Kong Alfreds angelsaksiske skrivarar oppfatta Ottars land som Halgoland, og det blei vidareført av Adam av Bremen (ca. 1070) som Halagland. Halag er angelsaksisk for det tilsvarande norrøne ‘heilagr&rsquo. Det er godt belagt at Hálogaland over tid (vissnok fyrste gong påvist i 1385) blei til Helgeland via ei samandraging der vokalen mellom l. og g. fall ut. Helgeland har derfor ingenting med «heilag land» å gjere, til skilnad frå øya Helgoland.

Dei gamle nordmennene sa at Hálogaland var oppkalla etter ein kong Holgi likt Noreg var kalla opp etter ein kong Nor. Det finst belagt i «Haraldskæði» (ca. 900) og som Snorre Sturlasson tok opp i «Den yngre Edda». Det same seier Flatøyboka, skrive på Island i 1380-åra, men her heitte kongen Låge eller Hålåge, den høgvaksne lågen. Han var broren til Kåre, ein av forfedrane til kong Nor. Hålåge var son av Fornjot, som rådde over Kvenland (Nord-Finland).

Eld

Den tyske keltologen Kasper Zeuss hadde i 1837 ein notis der han gjer framlegg om at andreleddet kunne vere norrøn logi - ‘eld&rsquo. Hálogaland blei då Land des. Hálogi, altså ‘Nordlyslandet&rsquo. Halvdan Koht (1908) og Finn Hødnebø (1972) er innom noko av det same: Háleygr er «samansett av har adj. og leygr ‘loge, eld, flamme’, omtalar vel folket som høge og lyse». Denne argumentasjonen er ikkje altfor tung.

I 1952 kom ei tolking som såg det andre leddet i Hálogaland som laug (hokjønn), dvs. bad, og meinte háleygir då kunne bety 'dei høgvaksne folka som budde ved Laugen', ein ganske usannsynleg teori. Ytterlegare kuriøst og lite rimeleg er forslag frå 1965 som freista å sjå namnet samansett av hall, dvs. sleipt, listig, og eit adjektiv eygr, dvs. auge. Dette skulle då vere eit namn på samane, altså på området rundt auga deira.

Strid

Det mest interessante tolkingsforsøket gav Halvdan Koht i Håløygminne, bind 1 (1920): Fyrsteleddet ha kunne vere drege saman av urnordiske haþu som betyr 'strid'. Andreleddet viste til eit germansk folk, lugiane, som levde mellom Oder og Elben (omtalt år 100 e. kr). Rota til dette folkenamnet måtte vere *ljug i tydinga stadfeste ved eid, altså sverje til ei pakt. «Håløygane» vil då bety «dei (som er) sambunde i strid».

Alfred Jacobsen lanserte ei tilsvarande løysing, men med ei anna grunngiving. I tida mellom 500 og 700, overgangen frå urnordisk til norrøne, kom dei store endringane i språket der stavingstalet blei redusert med opptil fleire ledd ved at trykklette og korte vokalar fall bort (synkopedetida). Háleygr/Hálogaland stammar frå urnordiske HaÞuwulafR og HaðulaikaR ved at ð. har falle bort og ein a-lyd har kome til som erstatningsforlenging. *Hálaug vil då kunne bety «høgtidsam kampavtale» og háleygir blir då, noko omstendeleg, «dei som høgtidsam (ved eid) forpliktar seg til kamp».

«Forutsetningen for en slik avtale», skriv Jacobsen,«må vel være at det eksisterte en viss form for organisert samfunn, et felles tingsted og mulighet for relativt rask kommunikasjon i det vidstrakte håløygriket når farer truet.»

Moderne former

Ein finn igjen namnet i moderne institusjonar som Hålogaland Teater, Sør-Hålogaland og Nord-Hålogaland bispedømer. Hålogaland lagmannsrett består av fylka Nordland, Troms og Finnmark, i tillegg til Svalbard og Jan Mayen. Denne namnebruken er del av den oppattakinga av norrøne namn rundt siste hundreårsskiftet

Framleis lever ei moderne utgåve av Hålogaland-namnet som regionsnamn for søre del av Nordland fylke, Helgeland, ved at det har skjedd både ei endring i språk og ei avgrensing i geografi.

Norsk språkråd tilrår desse orda knytt til Hålogaland: håløyg, håløygsk, hålogalandsk, hålogalending, i tillegg til Hålogaland og Håløygjafylke.

Litteratur

• «Snorres kongesoger», Snorre Sturlusson, Oslo 1979
• «Hålogalands historie», Hans Eidnes, Trondheim 1943
• «Helgeland historie», B. Berglund (reid.), bind 2, Mosjøen 1994

Bakgrunnsstoff

• Lofotr.no - Vikingmuséet på Borg
• Det magiske øyriket Lofoten Arkivert 2006-04-11 ved Wayback Machine. - Beskrivelse og bilete
• Roald E. Kristiansen: Nordnorsk religions- og kirkehistorie Arkivert 2006-07-21 ved Wayback Machine.
• Reidar Bertelsen: Mellomalderen i det nordligste Europa Arkivert 2005-03-24 ved Wayback Machine. - Europas nordgrense
• Reidar Bertelsen: Vågan - Nordnorges første by? Arkivert 2009-01-01 ved Wayback Machine.
• Henrik Fauske: Den gang det var konger i Hålogaland - Frå Svolvær Historielag
• Pietro Querini: Beretning om forliset og om oppholdet på Røst Arkivert 2007-09-30 ved Wayback Machine. - Ein venezianer skriv om livet på Røst i 1432

Kjelder

• Denne artikkelen byggjer opphavleg på ei maskinomsetjing av ein tilsvarande artikkel på bokmålswikipediaen ved hjelp av programmet Nyno.