Kantonar i Sveits

Kantonane i Sveits er delstatar i den føderale staten Sveits. Historisk og fram til midten av 1800-talet var kvar kanton i den daverande konføderasjonen ein suveren stat, med sin eigen hær og valuta; den noverande føderale strukturen vart etablert i 1848.

Ifølgje konføderasjonsgrunnloven av 1999, er det offisielt 26 kantonar. Ved val til det nedste kammeret (Ständerat) i konføderasjonsparlamentet og ved røysting over føderale initiativ, reknar ein talet på statar (Stände) til 23. Landområda Unterwalden, Appenzell og Basel vart kvar rekna for å vere halvkantonar. Omgrepet halvkanton er fjerna, men kantonane i dei nemnde områda har ei røyst der andre kantonar har to. Unterwalden består av Obwalden og Nidwalden, Appenzell av Appenzell Ausserrhoden og Appenzell Innerrhoden, mens Basel er sett saman av Basel-Stadt og Basel-Landschaft.

På 1500-talet bestod den sveitsiske konføderasjonen av tretten sjølvstyrte statar. Desse statane vart kalla kantonar (også Stand, før også Ort), og det fanst to ulike typar kantonar: Dei seks landkantonane og dei sju bykantonane. Sjølv om dei teknisk sett var ein del av Det tysk-romerske riket, hadde dei nærast vorte uavhengige da sveitsarane sigra over keisar Maximillian I i 1499. Sjølvstendet vart erkjent gjennom freden i Westfalen i 1648.

Fram til 1798 var dei seks landkantonane demokratiske republikkar, mens dei sju bykantonane var styrt av byråd. Men både land- og bykantonane var kontrollerte av små oligarki av rike og mektige borgarar. Mellom bykantonane var Zürich, Bern og Basel.

Kvar kanton har sin eigen grunnlov, lovgjevande forsamling, regjering og dømmande makt. Den lovgjevande forsamlinga er i alle kantonane eit eittkammerparlament, storleiken varierer mellom femtiåtte og to hundre representantar. Nokre få lovgjevande forsamlingar er generalforsamlingar (Landsgemeinden). Dei kantonale regjeringane består av anten fem eller sju medlemmer. For namn på institusjonane deira, sjå Liste over lovgjevande og utøvande makt i kantonane i Sveits.

Alle oppgåver som etter den sveitsiske grunnloven ikkje eksplisitt vedkjem konføderasjonen, er oppgåver som høyrer til kantonane. Kantonane bestemmer sjølv i kor stor grad kommunane skal kunne styre seg sjølv, noko som derfor varierer mykje. Storleiken på kantonane spenner vidt: frå berre 37 til 7 105 km²; folketalet varierer frå 14 900 til 1 244 400.

I kantonale saker, er det direkte demokratiet i form av generalforsamlingar (Landsgemeinde) no avgrensa til kantonane Appenzell Innerrhoden og Glarus. I dei andre kantonane blir dei demokratiske rettane uttrykt gjennom val. Sidan kantonen Jura vart oppretta i 1978 har det ikkje vorte oppretta nokon nye kantonar.

Liste over kantonane

Tabellen nedanfor listar opp kantonane i same rekkefølgje som i konføderasjonsgrunnloven.

Flagg	Fork.	Kanton	Sidan	Hovudstad	Folketal¹	Areal²	Folketettleik³	Tal på kommunar¹	Offisielle språk
Kantonflagg	ZH	Zürich	1351	Zürich	1 228 600	1 729	701	171	tysk
Kantonflagg	BE	Bern/Berne	1353	Bern	947 100	5 959	158	399	tysk, fransk
Kantonflagg	LU	Luzern	1332	Luzern	350 600	1 493	233	107	tysk
Kantonflagg	UR	Uri	1291	Altdorf	35 000	1 077	33	20	tysk
Kantonflagg	SZ	Schwyz	1291	Schwyz	131 400	908	143	30	tysk
Kantonflagg	OW	Obwalden	1291	Sarnen	32 700	491	66	7	tysk
Kantonflagg	NW	Nidwalden	1291	Stans	38 600	276	138	11	tysk
Kantonflagg	GL	Glarus	1352	Byen Glarus	38 300	685	51	28	tysk
Kantonflagg	ZG	Zug	1352	Zug	100 900	239	416	11	tysk
Kantonflagg	FR	Fribourg/Freiburg	1481	Fribourg	239 100	1 671	141	242	fransk, tysk
Kantonflagg	SO	Solothurn	1481	Solothurn	245 500	791	308	126	tysk
Kantonflagg	BS	Basel-Stadt [Basel by]	1501	Basel	186 700	37	5 072	3	tysk
Kantonflagg	BL	Basel-Landschaft [Landskapet Basel]	1501	Liestal	261 400	518	502	86	tysk
Kantonflagg	SH	Schaffhausen	1501	Schaffhausen	73 400	298	246	34	tysk
Kantonflagg	AR	Appenzell Ausserrhoden	1513	Herisau⁴	53 200	243	220	20	tysk
Kantonflagg	AI	Appenzell Innerrhoden	1513	Appenzell	15 000	173	87	6	tysk
Kantonflagg	SG	St. Gallen	1803	St. Gallen	452 600	2 026	222	90	tysk
Kantonflagg	GR	Graubünden/ Grischun/Grigioni	1803	Chur	185 700	7 105	26	211	tysk, retoromansk, italiensk
Kantonflagg	AG	Aargau	1803	Aarau	550 900	1 404	388	232	tysk
Kantonflagg	TG	Thurgau	1803	Frauenfeld⁵	228 200	991	229	80	tysk
Kantonflagg	TI	Ticino	1803	Bellinzona	311 900	2 812	110	244	italiensk
Kantonflagg	VD	Vaud	1803	Lausanne	626 200	3 212	188	382	fransk
Kantonflagg	VS	Valais/Wallis	1815	Sion	278 200	5 224	53	160	fransk, tysk
Kantonflagg	NE	Neuchâtel	1815	Neuchâtel	166 500	803	206	62	fransk
Kantonflagg	GE	Genève	1815	Genève	414 300	282	1 442	45	fransk
Kantonflagg	JU	Jura	1979	Delémont	69 100	838	82	83	fransk
Det sveitiske flagget	CH	Sveits		Bern	7 261 200	41 285	174	2 890	tysk, fransk, italiensk, retoromansk

Fotnoter: ¹ Den 31. desember 2001 Nasjonalstatistikk ² km² ³ per km² basert på folketalet i 2000 ⁴ setet for regjeringa og parlamentet; setet for kantonsdomstolen er Trogen ⁵ setet for parlamentet er Frauenfeld og Weinfelden

Tobokstavsforkortingane for sveitsiske kantonar er mykje brukt, til dømes på bilskilt og i ISO 3166-2-kodar med prefikset «CH-» – til dømes CH-SZ for kantonen Schwyz.

Bakgrunnsstoff

«Kart». Arkivert frå originalen 20. mars 2002. Henta 8. oktober 2005.
GeoPuzzle Set saman kantonar på eit sveitsisk kart
Flagg, kart og kantonvåpen Arkivert 2005-11-27 ved Wayback Machine.