Norrøn kunst

Norrøn kunst er ei samlenemning for kunstuttrykk i ulike stilartar som blei skapte i vikingtida i Noreg, Sverige, Danmark og andre område med norrøn busetjing, som Island, Færøyane, Grønland og Dei britiske øyane. Området for norrøn kunst blei gradvis utvida frå slutten av 700-talet og fram til 1100-talet. Dei bevarte kunstverka omfattar utskorne figurar i tre og stein, smykke i metall, biletteppe, og utsmykking av skip og kyrkjer. Kunsten og kunsthandverket i vikingtida bygde i stor grad på ei vidareføring av kunstuttrykket til jernalderen, til dømes dei mange dyremotiva og stiliserte figurar som er ei direkte fortsetjing av stilartar frå eldre tider. Det norrøne kunstuttrykket representerte såleis dei yngste stilperiodane av germansk dyreornamentikk. Auka kontakt med omverda medførte også inntrykk og inspirasjon frå utlandet, til dømes kan ein finna innverknad frå insulær kunst i Storbritannia og Irland. Kontakten var også gjensidig, ettersom angelsaksiske og irske handverkarar tok inn norrøne element i kunsten sin.

Nordportalen i Urnes stavkyrkje var vestportalen i den eldre stavkyrkja på same stad, oppført ca 1070-1080. Den vart gjenbrukt då den noverande kyrkja vart oppført ca 1140.

Foto: Nina Aldin Thune

Vindfløy frå Söderala i Sverige frå byrjinga av 1000-talet.

Osebergskipet slik det er utstilt i Vikingskipshuset på Bygdøy utanfor Oslo.

Norrøn kunst heldt lenge på eit fellesnordisk preg, trass i påverknad frå utlandet, og han heldt på mange særeigne trekk. Det gjeld såvel diktinga som bildekunsten. Sogelitteratur og skaldekunst blei halden levande til langt inn på 1200-talet, medan vikingtida ebba ut på midten av 1000-talet. Det som er bevart av dekoren på stavkyrkjene er datert til tidsrommet frå rundt 1070 til byrjinga av 1300-talet, sjølv om kyrkjene er blitt bygga om i fleire hundre år og viser skiftande stilimpulsar og byggjemotar. Den utanlandske innverknaden i epoken kom truleg av auka internasjonal kontakt. I byrjinga var det handel som førte med seg nye impulsar i form av gjenstandar og nye tankar, etter kvart også i form av busetjing i utlandet, som i Normandie og på Dei britiske øyane. I løpet av høgmellomalderen blei vesteuropeiske stilartar som den romanske langt meir dominerande då det kristne Norden fekk nærare band til resten av Europa.

Dei viktigaste kjeldene til førkristne og heidenske førestillingar og norrøn mytologi i Norden er bilde, runesteinar og skriftlege kjelder. Scener frå eldre segnkrinsar kan bli funne igjen i bildeframstillingar, og sjølv i dekor av stavkyrkjer er det funne førkristne framsyningar i bildekunsten, til dømes Sigurd Fåvnesbane, som er utskoren i relieff på ein portal frå Hylestad stavkyrkje. Studiet av bildeframstillingar har derfor ikkje berre kunsthistorisk interesse, men også religionshistorisk tyding for forståinga av norrøn mytologi. Kunstverk kan i visse tilfelle også nyttast som historiske kjelder, mellom anna som vitnemål om etableringa av ei sentral kongemakt i det nykristne Norden.

Bildekunst og handverk

Volund smed var ein mytologisk meistersmed. Denne bildesteinen frå Gotland viser ei scene frå Volundkvadet. Nidud si dotter Bodvild er til venstre, til høgre er Volund, kledd i ørneham, som forlèt smia si.

I vikingtida blei både handverkarar og kunstnarar karakteriserte med det same omgrepet, smed, norrønt smidr. Tidvis blei ordet sett saman med materialet dei arbeidde med. Ein snikkar eller treskjerar kunne derfor bli kalla for ein tresmed. Spesialiserte handverkarar som våpensmedar og skipssmedar hadde høg status i dei norrøne samfunna. Korleis smykkesmedar og andre kunsthandverkarar blei vurderte, er ikkje nøyaktig kjent, men truleg var dei ikkje mindre verdsette enn dei førstnemnde. I eit skaldekvad, Husdråpa, blei det dikta om eit bilde på nokre kjøkkenpanel som skildra mytologiske hendingar. Det fanst også andre kvad, som Haustlong og Ragnarsdråpa, som omtalte bilde eller dekor på særskilde gjenstandar.

Kunstferdig utforma smykke i edelt metall blei nytta av dei høgare klassane for å signalisera rikdom og prestisje. Gull og sølv blei nytta til dei mest fornemme gjenstandane anten i rein form eller innleira som dekorasjon i andre materiale. Edelmetall blei importert frå andre land i Europa, anten som smykke eller som myntar, og deretter smelta om. I romersk og germansk jernalder, det som i Noreg blir kalla for merovingartida, blei det innført store mengder gull, og noko blei gjenbrukt i form av smykke og andre statussymbol. Det blei også framstilt smykke av mindre edelt metall, som bronse, som deretter vart forgylt eller forsølva, slik at dei verka like gylne og staselege som gedigne gullsmykke. I løpet av 900-talet blei det etablert spesialiserte produksjonsstader og verkstader for særleg eksklusive gjenstandar. Inntil då var dei mest kostbare og forseggjorde gjenstandane blitt importerte frå utlandet. Tidlegare hadde lokale kunsthandverkarar stort sett framstilt gjenstandar i billigare materiale og med enklare teknikkar.

Kunstnarane og handverkarane i vikingtida var hovudsakleg anonyme. Dei einaste som signerte verka sine, var dei som var runeristarar. Nokre smedar brukte bumerke for å identifisera verkstaden sin, men det finst også døme på at produkt var merka med utanlandske bumerke for å auka prisen verkt, om enn ikkje nødvendigvis kvaliteten. Det verker som om ein del handverkarar var omvandrande og tilbaud sine tenester der dei var ønskte. Av denne grunnen kan det henda at ein del funn i Noreg ikkje nødvendigvis var produsert av «norske» handverkarar.

Runestein frå Ramsund i Södermanland. Bilda viser ulike scenar frå forteljinga om Sigurd Fåvnesbane, men er ikkje plasserte i kronologisk orden.

Kunst i vikingtida var karakterisert av kontrast, kulør og harmonisk rørsle. Stilen var prangande, men dei beste kunstnarane utførte delelement med same omhug som heilskapen, slik at dei små detaljane til ornamentikken kunne studerast av dei som hadde sakkunnskap til å vurdera kvaliteten deira. Frå eit kunsthistorisk perspektiv var det eit bestemt bildespråk og ein bestemd stil som gjekk igjen i heile perioden. Det same gjeld motiva; ein fann ikkje berre opp nye. Forskaren Alexandra Persch meiner at dei derfor må ha blitt framstilte av spesialistar.

Bildespråket var annleis enn det som vanlegvis blir brukt i dag, i det hendingar som elles var kronologisk skilt i ei forteljing, gjerne blei gjengitt slik at dei opptredde som samtidige på bildefeltet, og dei enkelte scenene i forteljinga måtte lesast saman for å fungera som ein heilskap. Dei fleste av utsmykkingane fanst på bruksgjenstandar, og eit gjennomgåande motiv i heile perioden var stiliserte dyrefigurar, gjerne forma ut i kompliserte mønster. Dyreornamentikk har lange tradisjonar i europeisk kunst, men norrøn kunst er kjenneteikna ved ein nær samanheng mellom utsmykkinga og gjenstanden, der ornamentikken er utført som ein integrert del.

I dei fleste tilfelle var mønstera av abstrakt, ikkje-figurativ art, og tydinga deira er derfor vanskeleg å tolka. Preben Meulengracht Sørensen har foreslått at dei kanskje ikkje har noka anna tyding enn å fungera som rein dekor. Gregor Paulsson meiner derimot at dei stiliserte dyrehovuda og dei uklassiske kroppane deira som grip kvarandre i føtene, slik som på dei norske treutskjeringane på Osebergfunnet, tilhøyrer ei symbolverd som klargjer at ho ikkje er knytt til dei klassiske tankebygga, «men i ei nordisk, sterkt kjenslefylt og magisk verd. Ei tids- og mållaus kjensle, utanfor alle handlingsrelasjonar til det framstilte, må ha blitt vekt av dei.» Utsmykkinga med gripedyr viser som regel, til liks med dei bildea som illustrerer forteljingane, ein fastfrosen augneblink midt i ei scene, der det er opp til fantasien til den som ser å fastslå kva handlingar som deretter blir utførte, til dømes av eit rovdyr eller fabeldyr som er ved å kasta seg over eit anna dyr. Plantemotiv fekk ei oppblomstring i første halvdel av vikingtida, men forsvann deretter igjen rundt år 1000.

Diktarkunst

På Røksteinen i Östergötland er det rissa eit eddadikt, men betydninga av diktet er usikker, då me ikkje kjenner til dei forteljingane som det viser til.

Den norrøne litteraturen var i byrjinga overlevert munnleg, sjølv om det eksisterte ein skriftkultur. Runene eigna seg ikkje til nedskriving av lange tekstar. Skriftkultur var likevel ikkje ukjend, då han fanst i fleire av nabolanda. Preben Meulengracht Sørensen meiner at runemonumenta frå vikingtida kan tolkast som ein byrjande skriftkultur i seg sjølv, men årsaka til at skrift i moderne forstand oppstod i Norden fyrst etter religionsskiftet, var at det ganske enkelt ikkje var behov for det tidlegare.

Dikting hadde ein viktig posisjon i norrøn kultur, og dyktige skaldar hadde høg status i samfunnet. Dei var autoritetar i det som ikkje berre hadde med språk og kommunikasjon å gjera, men var bindeleddet til korleis hendingar frå fortida skulle hugsast og framstillat på rett måte. I heile perioden var det ein nær samanheng mellom dikting og bilde; skaldediktningen utgjorde med det kunstferdige og formalistiske uttrykket sitt, der åleine form kunne gje ei strofe innhald, eit språkleg sidestykke til den slyngde bildestilen i tida. Diktinga hadde strenge konvensjonar, men leverte likevel nyvinningar for den dyktige diktaren.

Mytar blei også gjenfortalde i poesi og skaldekunst, men her blei det brukt ei langt meir enkel og tradisjonell diktform, som i dag blir kalla eddadikt. I desse dikta låg vekta på enkelheit og formidling av kollektiv kunnskap. I motsetnad til skaldedikta blei dei ikkje tilskrivne ein opphavleg forfattar, men blei oppfatta som å ha oppstått ein gong i fjern fortid. Meulengracht Sørensen meiner at sjangrane og metrikken som karakteriserte eddaforma blei utvikla på 800-talet, og at dikta som er overleverte til i dag truleg blei til i same tidsrom.

Litteratur

Hyrrokin frå Hunnestadsmonumentet i Skåne.

Detalj frå ein steinkross frå Gosforth i England. Nedst er det framstilt to menn som fiskar, noko som truleg førestiller Tor på jakt etter Midgardsormen. Øvst er det eit bunde villdyr, kanskje Fenrisulven.

I den norrøne kulturen var det nært samband mellom visuell og munnleg kunst. bilde hogde i stein, skore i tre, vovne på teppe eller måla på tre og andre materiale har fungert som inspirasjon for diktarar og myteforteljarar. Dei brukte kunstverka som referansepunkt og dikta vidare på bilde der dei sentrale scenene til mytane var gjengitt. Historia om toreguden Tor og Midgardsormen har vorte bevart i heile fem ulike skaldedikt, i eddadiktet Hymeskvida (Hymiskviða) og i Den yngre Edda, men også frå fleire bildesteinar der Tor har ormen på kroken, samtidig som han løftar armen med hammaren. Ein steinkross frå Kirk Andreas på øya Man i Irskesjøen er eit anna døme på mytologiske bilde. Her er det hogge ut ei scene frå Voluspå som vitnar om kaos og øydelegging i referanse til døden. Ein annan steinkross frå same stad har motiv frå den førkristne segna om Sigurd Fåvnesbane.

Eit anna bilde som kunne fungera som vitnemål og samtidig som inspirasjon for skaldar stammar frå Hunnestad nordvest for Ystad i Sverige, truleg gjort ein gong rundt år 1000. Det viser ein person som rir på eit villdyr og bruker ein slange som taum. Det har tradisjonelt vore tolka som jotnekvinna Hyrrokkin, men Meulengracht Sørensen påpeikar at liknande figurar er kjende frå andre mytar, og at motivet kan ha hatt ei sjølvstendig tyding som kunne nyttast både isolert og som eit ledd i ei anna forteljing. Truleg lét Snorre Sturlason seg inspirera av slike bilde med scena til Hyrrokin som kjem til Balders bålferd.

Ikkje alle bilde refererte nødvendigvis til særskilde mytar, men var motivbilde som kunne flettast inn i ulike historier. I andre tilfelle er sambandet meir eintydig, til dømes på bilde av Tor og Midgardsormen. Bilde og visuell konkretisering var tydeleg viktig for menneska frå oldtida, noko som er vist i dei mange utsmykka gjenstandane som er funne etter dei. Ifølgje Alexandra Persch kan det også vera at bilde blei oppfatta som viktigare eller ein meir korrekt måte å formidla mytisk materiale på enn tekst åleine.

Utanlandsk påverknad

Detalj frå ein illustrasjon i den irske Kellsboka.

Takutsmykking i domkyrkja i Aachen.

Norrøn kunst varte ut over vikingtida, til saman i meir enn tre hundreår, grovt rekna frå 800 til 1100, men fleire av kunstelementa eksisterte både før og etter denne perioden. Det er vanleg å dela perioden inn i seks stilepokar, også sju om ein reknar berdalstilen som ein eigen stil, og ikkje som ein del av osebergstilen (meir om desse stilane under). For enkelheits skuld, slik Gregor Paulsson gjer i standardverket sitt Konstens världshistoria, kan han også delast i to: ein tidleg norrøn stil og ein sein norrøn stil.

Den eldste stilen, osebergstilen, er ein klassisk påverka dyrestil. Kjelda ligg nær Norden i den karolingiske kunsten, men stilen byggjer også på ornamental kunst i Norden frå tidlegare tider. Karakteristisk er fabeldyra som grip og bit kantane og rammeverket rundt seg sjølv, eller andre nærliggjande dyr eller delar av eigen kropp. Den seine stilen er representert av den svenske runesteinstilen med samtidige parallellar i Noreg og Danmark. Han byggjer på motiva frå Jellingsteinane. Om elementa har henta inspirasjon utanlands, meiner Gregor Paulsson, har stilen likevel eit sjølvstendig heilskapspreg i det rytmiske følgjet sitt av fabeldyr og S-forma løkker som er stilt symmetrisk mot kvarandre.

Norrøn kunst har samtidig klare stilistiske særtrekk som skil han frå kunsttradisjonane til nabokulturane. Eit døme er skålspennene, som var dei mest utbreidde praktiske smykkegjenstandane i vikingtida. Dei blei brukte som ei spenne på overdelen av kjolane til kvinnene. Utsmykkinga var konservativ og det kan sporast svært få stilistiske endringar over ein periode på rundt 400 år.

Ei anna utbreidd funngruppe er dei trekanta fibulaspennene som saman med skålspennene tilhøyrde standardsmykka til dei norrøne kvinnene. Dei blei brukte til å samla og festa sjalet på brystet. Blant desse smykka er det funne fleire variasjonar og moteretningar som var inspirerte av sørvesteuropeiske tradisjonar. I Frankarriket blei desse fibulaene brukte som sverdskjedebeslag, og dei fyrste eksemplara blei truleg henta heim av menn som hadde tent som leigesoldatar og gav dei som gåver til kvinnene sine. Seinare fekk vinranker og akantusblad gradvis innpass i norrøn kunst, først på trekanta fibulaspenner, deretter på annan kunst. Dei viktigaste utanlandske tendensane var symbolske kristne paradisfigurar i form av løver, fuglar og vinranker, og dessutan keisarlege/guddommelege akantusplantar.

Den mest utbreidde europeiske stilarten i tidleg mellomalder var den insulære stilen, som hadde rot i irsk-angelsaksisk tradisjon, men som blei spreidd til det europeiske fastlandet gjennom klosterrørsla. Ein annan teknikk som vann innpass i Norden var ringnåler med filigran i sølv og innlagt rav eller glas. Frå Dei britiske øyane kom det også ein påverknad frå orientalsk tradisjon, som hadde påverka det geistlege miljøet i det angelsaksiske England på 600- og 700-talet via syrisk kristendom og klosterrørsla. Med desse kom ein lettare, meir yndig stil med motiv beståande av vinranker og fuglar avbilda parvis på greinene. Vinranker blei forklart som eit symbol på kyrkja sjølv i kapittel 15:1 i Johannesevangeliet. Med dette nærma den angelsaksiske dyrestilen seg dei orientalske stilartane og blei meir naturalistisk. Dyra fekk langstrekte kroppar, og ikkje forvridde som i norrøn stil. Desse langstrekte formene blir likevel funne igjen i norrøne skålspenner i tida mellom 800- til 1000-talet, der dei ofte var kombinerte med tradisjonelle norrøne gripedyr. Skibsted Klæsøe meiner at sjølv om dei kristne motiva såleis var til stades i motivspråket vart dei brukte utan at betydninga vart forstått før kristendommen vart etablert i Norden.

Frå slutten av 800-talet og fram til rundt 950-talet opptredde den frankiske akantusstilen i norrøne utsmykkingar. Denne stilen hadde ei oppbløming i Frankarriket under Karl den store på 700- og 800-talet. Han bygde på gresk-romerske tradisjonar, og er mellom anna kjend frå kapitélutsmykkingar på store søyler av korintisk type. Motiva byggjer på middelhavsfloraen og har namn etter akantusplanten. Den klassiske inspirasjonen i det veldige riket til Karl den store spegla intensjonen til kongen om å attskapa Romarriket. Det kunstnariske miljøet han bygde opp danna grunnlag for den karolingiske renessansen. I Norden blei mellom anna løver raskt ein del av den lokale stilarten. Fibulaer påverka av frankisk stil frå 800-talet er konsentrerte kring Uppland i Sverige, noko som tyder på sterke samband mellom dette området og Sentral-Europa på denne tida.

Periodisering

Spenne i bronse frå sein merovingartid, 700-talet, funnen på Gotland i Sverige.

Såkalla «gullgubbe» frå merovingartida; små tynne plater av gull med to figurar, ein av kvart kjønn.

Den største av Jellingsteinane. Den eine sida har figur med utstrekte armar omkransa av tre og greiner, ofte tolka som ein kristusfigur, men for samtida på 900-talet kan det like gjerne ha framstilt Odin i treet.

Kunstuttrykket var det same gjennom heile vikingtida og i tida like etter, men var samtidig i utvikling og endring etter kvart som nye stilimpulsar vann innpass. Mellom innovative periodar var det lengre tradisjonelle periodar prega av perfeksjonisme og utdjuping. Når ein ny stil kom i bruk, blei ikkje den føre avløyst, men eksisterte ved sida av den nye i eit lengre tidsrom. Ei vesentleg nyvinning var introduksjonen av monumentale steinskulpturar i sein vikingtid. Frå denne tida kjenner ein berre få av dei små statuettane som var vanlege i romersk jernalder (år 1 til 400 e.Kr.). Frå denne tidlege perioden er det funne ei rekkje statuettar, både lokale og romerske importvarer. I vikingtida blei det framstilt ei rekkje hovud, hovudsakleg av dyr. Drakehovud blei ofte nytta dekorativt for å framheva samanføyingar og endestykke på kister og vogner.

Norrøn kunst kan overordna delast inn i to periodar, tidleg og sein. Overgangen mellom dei skjedde ein gong på midten av 900-talet, samanfallande med overgangen mellom tidleg og sein vikingtid. Dette er også tidspunktet for oppføringa av nordhaugen i Jelling. Kunsten i tidleg tid, frå slutten av 700-talet til midten av 900-talet, er ei vidareutvikling av gripedyrstilen frå merovingartida. Opphavet til stilarten er omdiskutert. Arkeologar som Skibsted Klæsøe peikar på parallellar som løvehovud i bysantinsk kunst, medan stilutviklinga i vesteuropeisk kunst på 600-talet gjekk frå naturalisme til meir abstrakte banddyr. Kunst i tidleg tid bestod i røyndommen av eit mangfald av stilartar, men overgangen til vikingtida betydde at det bandforma dyret frå jernalderen blei avløyst av snodde katteliknande gripedyr. Utviklinga vidare omfatta ei gradvis stilisering av dyremotiva, slik at dei laga ved slutten av perioden knapt kan artsbestemmast. Parallelt med dyremotiva eksisterte motiv med ringkjeder, kringlemønster og eksotiske plantemotiv. Særleg dei sistnemnde var tydeleg eit følgje av utanlandsk innverknad, og vitna om at Norden byrja å bli ein del av Europa.

Ifølgje den danske arkeologen Lise Gjedssø Bertelsen kan norrøn kunst i sein vikingtid overordna bli skildra som ein raffinert leik med linjer og eit symbolspråk knytt til religiøse framsyningar. Fargelegginga var blitt ein integrert del av framstillinga og hadde mykje å seia for uttrykket. Stilen var ei vidareutvikling av den tradisjonelle norrøne kunsten med inspirasjon frå mellom anna insulær kunst. Kristne symbol fekk etter kvart større og meir sentral betydning i kunsten. Sjølv om stilartane var norrøne og fellesnordiske og overlappa kvarandre i tid, kan ein ofte knytta stilpreg til regjeringstida til særskilde kongar. Til dømes fall høgdepunktet til mammenstilen saman med styret til den danske kongen Harald Blåtann, medan ringerikestilen var samanfallande med tida til Knut den mektige.

Motiv og struktur har noko å seia for forståinga av kunsten. Symbol refererer til andre mytar og forteljingar, og kan dermed gje tyding til kvar enkelt gjenstand. Eit døme er som det førre akantusbladet, som var symbolet på livsens tre. Dette blei knytt til den kristne krossen, og komposisjonen av bildet er viktig for forståinga av det. Frå vesteuropeisk kunst kom det i denne perioden ei ny hierarkisk ordning av bilde. Øvst, midt på eller ved midtlinja var den mest fornemme plasseringa, noko som spegla det kristne monoteistiske verdsbildet. Ein figur som var plassert med fronten framover og som hadde augekontakt med tilskodaren hadde ein særleg autoritet. Plassering i profil hadde ein meir henvisande funksjon. Plassering i periferien tyda på låg status.

Den største av Jellingsteinene har ei side som er blitt skildra, særleg av kristne arkeologar, som ei framstilling av Jesus Kristus i ein krossfesta posisjon, omgitt av flettverk. Det er mogleg at moderne arkeologar projiserer si eiga overtyding på den kunstnariske framstillinga i fortida. For det fyrste var Danmark på denne tida i den innleiande fasen av overgangnen til kristendommen, og det er liten grunn til å tru at den religiøse overtydinga til eit folk blei endra straks på grunn av påbodet til kongen. For det andre seier runeteksten ikkje noko om kva motivet førestiller. For det tredje er det ikkje avbilda nokon kross bak figuren med dei utstrekte armane. Det betyr ikkje nødvendigvis at skikkelsen ikkje førestiller Kristus. På eit anna nivå finst det innanfor norrøn religion og mytologi ein mystisk myte om at Odin, «guden til dei hengte», ofra seg sjølv til seg sjølv ved å hengja seg i eit tre, då ikkje berre Livsens tre, men Kunnskapens tre. Det er fullt mogleg at skulptøren medvite lét teikninga til relieffet vera tvitydig slik at det gav meining både for tradisjonsbundne heidningar og nykonverterte kristne.

Stilartar

Sverdfeste med filigransinnleggning frå gravfeltet Valsgärde i Sverige.

Osebergskipets akterstavn med dekorasjonar.

Tidslinje for stilperiodane i norrøn kunst.

Bronsespenne frå rundt år 1000. I dag på Nationalmuseet i København.  

Foto: Christian Bickel

«Jellingbegeret», drikkebeger frå den antekne grava til Gorm den gamle i Jelling.

Kopi av Cammin-skrinet i Mammenstil (originalen gjekk tapt under den andre verdskrigen) framstilt i tre, bronse og elghorn i det sørlege Skandinavia. Utskjeringane er utførte ca. år 1000.  

Foto: Malene Thyssen

Ringerikestil på runestein U1016 frå Fjuckby i nærleiken av Uppsala i Sverige

Detalj av portalen på Urnes stavkyrkje, i Urnesstil.  

Foto: Andreas Tille

Arkeologar har klassifisert dei to overordna periodane i norrøn kunst i seks hovudstilartar, eller sju om også berdalstilen skal reknast som ein eigen stil: Oseberg (eventuelt Berdal), Borre, Jelling, Mammen, Ringerike og Urnesstilen. Gjennom omfattande studiar av utsmykkingar er det påvist ei kronologisk utvikling av stilartane. Av den grunnen kan også stilarten til utsmykkingane ved utgravne gjenstandar bidra til å gi ei omtrentleg datering av arkeologiske funn. Kvar av stilartane har namn etter funnstaden til dei mest karakteristiske gjenstandane i den gjeldande stilen, til dømes jellingstilen, med framståande dyrefigurar med namn etter funn i den eine av dei kongelege gravhaugane i Jelling i Danmark. ringerikestilen, som er karakterisert av kunstferdige plantedekorasjonar, har namn etter Ringerike i Noreg, der det blei avdekt ei rekkje slike bilde hogde i sandstein. Den yngste stilarten har namn etter ein utskoren dørportal i tre i Urnes stavkyrkje ved Sognefjorden.

Kva som er att av kunstframstillinga frå vikingtida er avgrensa. Det meste består av nokre få skipsgraver og ein del forråd med edelt metall, smykke og pengar som er funne ved tilfelle. Det ein veit om veggteppe og klesdrakt er meir avgrensa. Men ein del nøkkelfunn antydar eit mangfald og ein rikdom i norrøn kunst som var langt større enn det som er bevart. Dei viktigaste av båtgravene er funne i svenske Vendel i Uppland, dei rikaste frå 600- og 700-talet, Valsgärde, også i Uppland, er frå 600- til 1000-talet, og frå 800-talet er ikkje minst Osebergskipet frå Oseberg i Vestfold viktig. I tillegg kjem det til ei rekkje rike steinmonument. Dei største, viktigaste og merkverdigaste er dei store steinane i danske Jelling som kong Harald Blåtann reiste for foreldra sine Gorm den gamle og Tyra Danebod ein gong rundt 950.

På Gotland blei det på utvikla ei eiga minnemarkering, bildesteinar, på 700-talet. Desse reiste ein på eller ved ei grav. Bildesteinane har eit relieff ved utsparing, og har truleg vore måla i fargeglad koloritt. Innkomet av og konverteringa til kristendommen i Norden er ein annan avgrensande faktor. Kristendommen endra dei gamle tradisjonane med gravgods, og det arkeologiske materialet blei mykje fattigare.

Stilistiske endringar er baserte på subjektive vurderingar, og kunsthistorikarane og arkeologane er ikkje nødvendigvis samde i om alle trekk skal tolkast som ein særeigen stil eller som ein lokal variant. Kunsthistorikarar har prøvd å dela norrøn kunst inn i minst seks stilepokar, men han kan overordna delast inn i ei tidleg tid og ei seinare tid. Eitt hovudtrekk går igjen i heile epoken; gripedyret, eit fabeldyr som grip om seg sjølv med potane og klørne, og om andre vesen og borda og mønstera som omgjev det. Gripedyret er til stades i osebergutskjeringene og var ein stilistisk konstant i heile vikingtida, frå heidendommen og langt inn i kristendommen.

Osebergstilen er den fyrste stilepoken, og har namn etter skipsgrava på Oseberg gard i nærleiken av Tønsberg i Vestfold. Til liks med førre og etterfølgjande epokar er stilen prega av stiliserte dyrefigurar, anten forma som snodde band eller med avrunda former. Same stiltrekk er også påvist ved ein gravstad i Broa på Gotland. Stilen består hovudsakleg av rike utskjeringar i tre og intrikate bronsearbeid. Grava på Oseberg er datert til rundt 830. Utforminga av utstyret i Oseberggrava, som i tillegg til gravskipet består av vogner, sledar, senger og huslege gjenstandar og reiskapar, er openbert gjort av fleire meisterhandverkarar i faga sine. Ein av gjenstandane er ei tredimensjonal, uttrykksfull utgåve av eit gripedyr, utskore med eit sinnrikt dekorativt mønster av flettverk. Eit anna drakehovud er langt meir avmålt i utskjeringane og ha eit meir realistisk uttrykk. Djupe flettverksmønster er skorne inn i nakken til dyret, medan framparten har ein tettare og enklare dekor som framhevar det levande og naturalistiske fjeset til dyret med kjevar, gap og auge. Dugleiken til den ukjende kunstnaren har gitt han oppnamnet «akademikaren» blant kunsthistorikarar. Eit tilsvarande dekorativt mønster er kjent frå eit funn i Broa på Gotland, beståande av eit forråd av bronseforgylte hestebissel. Dekoren består av buktande dyr som blir fletta inn, medan rammeverket er utgjort av større dyr som grip om rammene til metallet med potane.

Berdalstilen har namn etter ein stad ved Sognefjorden. I den grad dette er ein eigen stil, er han kjenneteikna av asymmetriske langstrekte dyr med avrunda kroppar og trekanta, katteliknande hovud. Stilen er kjend frå byrjinga av og til midten av 800-talet. Ribe i Danmark verker å ha vore ein viktig produksjonsstad for skålspenner i denne stilen.

Borrestilen har namn etter den norske skipsgrava i Borre i Vestfold, der det blei funne ein del mindre seletøy i forgylt bronse. Borrestilen er ei vidareføring av osebergstilen. Gjenstandane er dekorerte i eit meir geometrisk og formalisert mønster av samansette sirklar og firkantar enn det som var tilfellet tidlegare. Stilen verker vera prega av ein meir delikat, meir forfina dugleik der krese flettverksmønster og filigransarbeid i kombinasjon med små innlegg av edelt metall har skapt vakre smykke. Gripedyret er framleis eksisterande, men no i kombinasjon med ei anna form for flettverk kalla ringkjeder, noko som er nytta på ein gullspore funne ved Værne kloster i Rygge i Østfold.

Stilen er hovudsakleg kjend frå utsmykkingar på personlege gjenstandar frå kring 850 og hundre år framover i tid. Ein har funne gjenstandar i borrestil ikkje berre i Norden, men over heile Nord-Europa frå Island til Russland. Han prega også mindre kostbare kvardagsgjenstandar, truleg etterlikningar av meir kostbare objekt, noko som indikerer generelt aukande rikdom i dei nordiske landa. Borrestilen opptrer sideløpande med angelsaksisk-inspirerte vinrankemotiv. Etter kjernetid frå rundt 850 og til 950 opptredde stilen seinare parallelt med nyare stilar.

Jellingstilen overlappa den populære borrestilen og varte i rundt hundre år. Han har namnet sitt etter dekoren på eit drikkebeger i sølv frå gravfunna i Jelling. Gravhaugen var truleg ei markering av grava til kong Gorm den gamle, og er datert til rundt 958, men stilen i seg sjølv varte frå rundt 880 og fram til rundt 985. Koppen står på ein liten base. Dekoren består av S-spiralar med fabeldyr. Desse er abstrakte slik at kroppane deira, som er vikla inn i kvarandre, utgjer eit uendeleg band, gjennomskore av ovalar som dannar eit bandmønster langs halane deira.

Ein har også funne utsmykkingar i denne stilen utanfor Norden. Han har ein del parallellar til insulære illuminerte manuskript som norrøne menn kan ha komme over på herjingstokt til Dei britiske øyane. Eit forråd med sølvspenner med intrikate ornament funne på Orknøyane er blitt datert til rundt 950. Dyredekoren var bortimot identisk med stilen på Jellingkoppen, berre meir samanfiltra. Dette er blitt sett på som ein indikasjon på dei første antydingane til Mammenstilen som etterfølgde Jellingstilen, men kan også reflektera ein fruktbar innverknad frå piktiske bildespråk på Orknøyane og Skottland.

Mammenstilen har namn etter metallgjenstandar frå ei velutstyrt høvdinggrav i Mammen i Nordvest-Jylland. Den relativt kortvarige mammenstilen i siste halvdel av 900-talet og noko inn i 1000-talet er i likskap med ringerikestilen karakterisert ved delvis naturistiske samanslynga planteranker, og oppstod ved ei samansmelting av karolingisk akantus og nordisk dyrestil. Bladverk og lauvsagarbeid er utvikla til komplekse svingete planteranker. Mammenstilen både overlappa og heldt fram etter jellingstilen, og ein del historikarar er ikkje villege til å skilja mellom desse to. Begge stilane verker vera særleg knytte til krinsen rundt det danske kongehuset, og dei var kanskje direkte inspirerte av utsmykkingane på den store Jellingsteinen. Det som eventuelt skil dei to stilane frå kvarandre, er at mammenstilen har dyr som blir framstilte meir realistisk, fast og solid, og mindre utstrekte i forma. Ei jarnøks dekorert med innlegg av sølvtrådar er funnen i Mammen. Øksa er smal og 16,5 cm lang. Ho har eit abstrakt mannsansikt med skjegg på øksehovudet, og avbildinga av ein fugl med mange reinskorne detaljar.

Ringerikestilen var tilsynelatande avgrensa til den norske regionen Ringerike, som i dag hovudsakleg tilhøyrer ein storkommune av same namn aust i Buskerud fylke. Området har store førekomstar av raud sandstein, og i området er det funne fleire dekorerte steinar som har karakterisert stilen. Ringerikestilen oppstod medan kristendommen spreidde seg over Skandinavia, og det blei vanleg å reisa store steinplater med dekorasjonar. Dekoren var som mammenstilen karakterisert av dyr nesten skjulte i slyngplantar. Det var dyr som hundar og fuglar, vesen som ryttarar, og dekor som omfatta små og store spiralar med blad. Planteverket med blad som var utvikla frå mammenstilen var kanskje det mest karakteristiske trekket ved ringerikestilen, som varte i rundt 90 år frå slutten av 900-talet.

Ei bronseforgylt vindfløy frå Söderala i Sverige er eit framifrå døme på ringerikestilen, som vist på bildet øvst i artikkelen. Draken og andre fabeldyr er tydeleg i nærkamp, og det same temaet er nytta i andre døme av stilen. Det finst eit utskore steinmonument datert til same periode i St. Pauls katedral i London. Det viser ein annan versjon av den same draken, innvikla i kamp med eit anna dyr. Steinen vart truleg reist under kong Knut den metige si regjeringstid og er ein indikasjon på at norrøn kunst hadde ei omfattande utbreiing på Dei britiske øyane. Då monumentet blei oppdaga i 1852 kunne arkeologane slå fast at det var spor av fargesprakande måling på steinen. Dette kan indikera at norrøn kunst ikkje var monokrom i uttrykket.

Urnestilen er den yngste stilarten. Han oppstod ein gong rundt 1050 eller noko før og fekk namn av den norske arkeologen Haakon Shetelig i 1909 etter Urnes stavkyrkje og den typiske ornamentikken på nordportal og gavlar på denne stavkyrkja. Stilarten var utbreidd over heile Norden til slutten av 1100-talet. Han er karakterisert av meir stiliserte og tynnare dyr enn dei føregåande stilartane. Han er i seg sjølv ei vidareutvikling av ringerikestilen, og dei to stilane overlappa kvarandre i minst eit halvt hundreår, inntil dei utsmykka bladornamenta blei forlatne til fordel for venleiken som spring ut av samspelet i det kompliserte flettverket. Linjer, slyng- og klatretrådar i stilen hadde utspring ikkje berre frå plantverket, men òg frå dyra. I ein forstand var det ei tilbakevending til tidlegare tradisjonar då forvrengde fabeldyr blei vikla inn i kvarandre for å danne enkle flettverkmønster.

Eit tidleg døme på urnesstilen er eit drikkebeger av sølv frå eit forråd ved svenske Lilla Valla på Gotland. Begeret frå rundt 1050 var dekorert med enkle samanflettingar av halane til ulike dyr. Men det blei avdekt meir komplekse døme på stilen på ei lita brystnålspenne av sølv som blei funnen ved Lindholm Høje, ein forhistorisk buplass og gravstad på ei høgd i Aalborg i Danmark. Ho bestod av eit enkeltståande fabeldyr utvikla til ein elegant og delikat snirklete krusedull. Det er også funne spor av urnesstilen på myntar prega av kongane Harald Hardråde (1047–1066) og av Olav Kyrre (1080–1090).

Utskjeringane i stavkyrkja Urnes i Lustrafjorden i Sogn og Fjordane er det fremste dømet på stilen. Det intrikate og framifrå handverket er eineståande. Kombinasjonen av symmetrisk dekor i dei øvre delane av bildefelta og asymmetrisk i dei nedre skaper ei spenning i komposisjonen. Nedst på den venstre portalplanken bit eit fabeldyr (truleg ei stilisert løve) i foten til eit anna dyr, og desse er innvikla i ei samanrøre av slyngjer og trådar av ulik tjukne. Igjen markerer tvikampen mellom to ulike dyr eit populært motiv og ei tilbakevending til det tradisjonelle førkristne gripedyret, som såleis hadde overlevd gjennom alle epokane i norrøn kunst.

Religion og ikonografi

Odin på Sleipner avbilda på ein biletstein frå Gotland. Motivet kan identifiserast ettersom hesten til Odin ifølgje soga har åtte bein.

Bilde og dekorasjonar er saman med runene dei viktigaste kjeldene til norrøn religion frå førkristen tid, ettersom dei representerer dei einaste samtidige leivningane frå heidendommen religiøse framsyningar. Undersøkinga av bildeframstillingar og ikonografien deira har derfor ei viktig stilling i studiet av norrøn religion.

I Norden er det funne bilde med klare religiøse motiv som stammar frå førkristen tid. Frå rundt 400-talet kan enkelte motiv tolkast som tidlege utgåver av guddommar som er kjende frå seinare kjelder, men det er fyrst i vikingtida at ein med relativ tryggleik kan knyta motiv til kjende forteljingar og myter. Det finst også bilde frå vikingtida som illustrerer forteljingar som i dag er ukjende og derfor ikkje moglege å tolka. For å forstå bilde frå oldtida er det nødvendig å nytta mellomalderske nedteikningar av dei mytologiske forteljingane i fortida.

Studiane av bilda vitnar også om at ein i Norden hadde ei særleg bildeforståing som ofte fungerte som ei form for komprimerte tekstar. Det betyr også at forståinga av dei kravde at ein hadde kunnskap om bakgrunnshistoria. Eit døme er bildesteinane frå Gotland. Motiva deira kan ein i mange tilfelle tolka som framstillingar av kjende mytar. I nokre tilfelle er sambandet eintydig, i andre tilfelle langt meir tvitydig, medan dei i enkelte tilfelle ikkje lèt seg knyta til nokon kjend myte.

Vidareføring i romansk stil

Portalen frå Tønjum stavkyrkje 

Foto: Nina Aldin Thune

Borgund stavkyrkje i Borgund, Lærdal.

Foto: Nina Aldin Thune

Med unntak av stavkyrkjene i Noreg er dei eldste steinkyrkjene frå norrøn tid i Norden bygde i romansk stil, og dei eldste kalkmåleria ein kjenner går tilbake til 1080-talet. Frå no av blei den romanske stilen raskt dominerande, bortsett frå i Noreg, der stavkyrkjene av tre fekk regionalt stilpreg, sjølv om det også blei bygd steinkyrkjer i romansk stil. Trass i den generelle dominansen til den romanske stilen forsvann ikkje den gamle nordiske stilen fullstendig. I tiåra fram til 1150-talet eksisterte det ein blandingsstil der element frå dei to stilartane kan opptre på den same gjenstanden.

Den danske kunsthistorikaren Lise Gotfredsen meiner at denne samanblandinga blei brukt heilt medvite. I romansk kunst er skiljet mellom frodig og livgivande natur og kaotisk og farleg natur eit hovudtema. Ho foreslår at den gamle dyrestilen med forvridde mønster kunne representera kaos, medan den nye, strengare romanske stil representerte orden. Eit døme er yttermuraren til kyrkja som symbolsk markerte overgangen mellom to domene; gudsriket og den profane verda. Overgangen blir spegla i utsmykkinga ved inngangsportalane. Dei er tidvis dekorerte med motiv der kaotiske mønster blir blanda med romanske for å skapa ei symbolsk reise som kan forståast som ein progresjon frå den gamle kaotiske stilen og vidare til den nye, reine stilen.

Rundt år 1100 kan det sporast ein tydeleg engelsk innverknad i norrøn kunst. Deretter forsvinn denne innverknaden gradvis for å bli avløyst av tysk og lombardisk innverknad. Gotfredsen meiner at dette openbert er eit resultat av skipinga av det nordiske erkebispesetet i Lund i 1103 og katedralbygginga som blei sett i gang i tida som følgde. Etter 1150 blei den franske innverknaden dominerande då den tidlege gotiske stilen spreidde seg over heile Europa. I 1183 kom den norske erkebiskopen Øystein Erlendsson tilbake frå England. Han sette i gang ei ombygging av Kristkyrkja i Nidaros til det som skulle bli den fyrste domkyrkja i Noreg, Nidarosdomen. Byggjestilen blei lagt om til unggotikk, ein stil han var vorte fortruleg med i England. Kyrkja stod truleg ferdig kring år 1300.

Særeige for norrøn kunst i Noreg er stavkyrkjene, ein bygningstype som knapt finst i Danmark og Sverige. Dei eldste som er att kan daterast til tida kring 1070. I mellomalderen var det truleg over 1000 stavkyrkjer i Noreg, kanskje også langt fleire, men dei fleste forsvann i perioden 1350–1650, truleg som følgje av endra behov etter svartedauden og reformasjonen. I dag er det berre att 28 stavkyrkjer i Noreg. Ei stavkyrkje er meir enn ei kyrkje bygd i tre. Definisjonen peikar på ein eigen konstruksjon: Stavkyrkjene er oppførte med ein berande konstruksjon av stavar (stolpar) som står på liggjande sviller eller syllstokkar og ber stavlegjer. Dei konstruktive ledda i veggen dannar rammer med ei utfylling av ståande plankar eller tile. Det er dei berande stavane har gitt namn til kyrkjetypen. Det er fleire teoriar om opphavet til kyrkjetypen. Ein av dei går ut på at stavkyrkja er ei «omsetjing» frå stein til tre av den utanlandske basilikaen, og ein annan ser stavkyrkjene som ei vidareutvikling av heidenske hov frå førkristen tid. Om det siste er rett, peikar det på ein arkitektur som går tilbake til vikingtida, kanskje også endå lenger tilbake. Den sparsame dekoren til stavkyrkjene er hovudsakleg å finna på portalane, på gavlane og øvst på stavane.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Norrøn kunst» frå Wikipedia på bokmål, den 26. desember 2024.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:

• Andrén, Anders (1991): «Förhållandet mellom texter, bilder och ting» i: Steinsland, Gro (red.): Nordisk hedendom; Tro och säd i förkristen tid. Odense Universitetsforlag
• Bertelsen, Lise Gjedssø (2002); Den sene vikingetids kunst. i Bertelsen (red.); Vikingetidens kunst; en udstilling om kunsten i vikingernes verden og efterverden ca. 800 – 1250. Kongernes Jelling 2002 ISBN 87-989042-0-5
• Crumlin-Pedersen, Ole (2005): «Skibet i kulten» i: Capelle (red): Ragnarok; Odins verden, Silkeborg Museum 2005
• East, Katherine; A Lead Model and a Rediscovered Sword, both with Gripping Beast decoration (PDF)
• Godfredsen, Lise (2002): «Den romanske kunst og vikingekunstens efterliv» i: Bertelsen (red.): Vikingetidens kunst; en udstilling om kunsten i vikingernes verden og efterverden ca. 800 – 1250. Kongernes Jelling 2002 ISBN 87-989042-0-5
• Graham-Campbell, James (red.): Cultural Atlas of the Viking World; 1994 ISBN 0-8160-3004-9
• Klæsøe, Iben Skibsted (1994): «Inspirationerne til vikingetidens kunst» i: Lund, Niels (red.): Norden og Europa i vikingetid og tidlig middelalder. 1994 isbn 87-7289-240-4
• Klæsøe, Iben Skibsted (2002): «Den tidlige vikingetids kunst» i: Bertelsen (red.): Vikingetidens kunst; en udstilling om kunsten i vikingernes verden og efterverden ca. 800 – 1250. Kongernes Jelling 2002 ISBN 87-989042-0-5
• Meulengracht Sørensen, Preben (2006): Kapitler af Nordens litteratur i oldtid og middelalder. ISBN 87-7934-219-1
• Neiß, Michael: «Fenrisulv och Midgårdsorm. Två grundmotiv i vendeltidens djurornanmentik. (Kontinuitetsfrågor i germansk djurornamentik I.).Mit deutscher Zusammenfassung.» i: Fornvännen 99. Stockholm 2004.
• Neiß, Michael (2007): «The ornamental Echoe of Oðinn’s Cult. (Kontinuitetsfrågor i germansk djurornamentik II)» Arkivert 23. juli 2011 på Wayback Machine. Wayback Machine. (PDF) i: Fransson, Ulf (red.): Cultural Contacts between East and West. Stockholm
• Paulsson, Gregor (1977): Konstens världshistoria. Medeltiden. Natur och kultur, Stockholm
• Persch, Alexandra (2005): «På glatis med ikonografi» i Capelle (red.): Ragnarok, Odins verden. Silkeborg Museum 2005
• Thrane, Henrik (2005): «Romerske og germanske småfigurer» i: Capelle (red.): Ragnarok, Odins verden. Silkeborg Museum 2005

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Norrøn kunst