Telemark fylke

	Telemark fylke
	fylke
	Fylkesvåpen
	Fylkesvåpen
Land	Noreg
Adm.senter	Skien
Areal	15 299 km²
- land	13 894 km²
- vatn	1 405 km²
Folketal	173 318 (1. januar 2019)
Målform	nøytral
Statsforvaltar	Kari Nordheim-Larsen
Fylkesordførar	Terje Riis Johansen (Sp)
Fylkesnummer	08
	; Telemark fylke; 59°19′0″ N 8°30′0″ E
	Wikimedia Commons: Telemark
	Nettstad: www.telemark.no

Telemark er eit tidlegare fylke i Noreg, som grensa til Vestfold i søraust, Buskerud i nordaust, Aust-Agder i sørvest, og Rogaland og Hordaland i nordvest. I 2020 blei fylket slått saman med Vestfold til nye Vestfold og Telemark fylke.^[2]

Fylket danna på fleire måtar ein overgang frå Austlandet til Sør- og Vestlandet, både geografisk, topografisk, kulturhistorisk og språkleg. Telemark kunne delast inn i fire regionar: Kragerøregionen Vestmar, Vest-Telemark, Aust-Telemark og Grenland (Skien- og Porsgrunnregionen). Skien var administrasjonssenter og den største av sju andre byar i fylket.

Fylkesvåpenet blei godkjent i 1970 og har på gull botn ei oppveksande svart bondestridsøks. Dette skal symbolisere vern og vørdnad. Fylkesblomen til Telemark er systermarihand, fylkessteinen er brynestein og fylkesfuglen er linerle.

Personar som kjem frå Telemark fylke blir kalla for teledøl/telemarking.

Samferdsel endre

I Telemark var vassdraga den viktigaste ferdselsåra rundt 1900. Vassdraget frå Skien til Notodden blei kanalisert i 1861, og til Dalen i 1892. Dette følgde til vegbygging mellom anløpsstadene til kanalbåtane og dei nærliggjande bygdene. No til dags har vassdraga og kanalane berre nytte for turisttrafikken sommarstid. E 18 er hovudvegsambandet for dei sørlege delane av fylket, i Grenlandsområdet. E 134 er det viktigaste vegsambandet i dei indre delane av fylket over Notodden, Seljord, Vinje og Haukelifjell. Riksveg 36 som går frå Eidanger til Seljord bind E 18 og E 134 saman, og fungerer som hovudveg frå nordlege delar av Telemark til Grenlandsområdet. Viktige vegar elles er Riksveg 37 frå Kongsberg over Rjukan til Vinje, Riksveg 38 frå Kragerø gjennom Drangedal og Vrådal til Dalen og Riksveg 41 frå Brunkeberg i Kviteseid gjennom Nissedal til Arendal. Om sommaren er det samband frå E 134 i Høydalsmo gjennom Dalen vestover om Setesdal og Sirdal til Stavanger. Til saman har Telemark 4103 km offentlege vegar.

Første jernbane i Telemark blei opna i 1882 på vegstykket Larvik-Eidanger-Skien. Sørlandsbanen som blei bygd 1920-27, går gjennom Telemark frå Meheia, gjennom Sauherad, Bø, Lunde og Drangedal til Aust-Agder. Ei sidelinje går nordover til Notodden og Tinnoset og sørover til Skien. Skien og Porsgrunn har sitt hovudsamband med Oslo om Vestfoldbanen. Lokaltogsambandet går Porsgrunn-Skien-Nordagutu-Notodden. Telemark har flyplassar i Skien, Notodden og Fyresdal.

Klima endre

Telemark har ei kort kystripe, og her og i låglandet kring Langesundsfjorden strøymer det ofte inn havluft mot områda kring nedre del av Skiensvassdraget. Dei indre, lågare områda vert ikkje like påverka av denne lufta, men dei store innsjøane her medverkar til å dempe og forseinke vinterkulda. Den kaldaste månaden er januar og temperaturen varierer då frå kring–2 °C ved kysten til kring –8 °C i indre strøk. Gaustatoppen har –12 °C. Den lågaste målte minimumstemperaturen er kring –25 °C ved kysten og under –35 °C i enkelte indre strøk. Middel for juli er 16–17 °C i låglandet og i dalane, og søkk til kring med kring 0.7 grader per 100 meter oppover i høgda. Den høgaste målte temperaturen er kring 30 °C ved kysten, og opp til kring 33 °C i indre strøk.

Årsnedbøren er jamnt over 800–1200 mm, litt mindre i indre, lågare strøk, og til dels ein god del meir i fjellområda. I innlandet kjem det mest nedbør om sommaren, medan det ved kysten kjem mest om hausten.

Retninga til dalføra og skjerminga til fjella gjer at det forholdsvis lite vind. Sterke vestlege luftstraumar kan derimot slå ned innimellom og verte forsterka av innsnevringar i dalane. Ved Tinnsjøen har tog blåst av sporet i samband med stormbyer gjennom Vestfjorddalen. Ved kysten bles det oftast frå sørvest om sommaren og frå nordaust om vinteren. Ein sjeldan gong kan pålandsvind av storm styrke føre til store skadar på grunn av opprørt hav og høg vasstand. Det er forholdsvis ofte tåke og tåkedis i Grenlandsområdet, om lag 5 % av året. Den store vassføringa i elva vinterstid fører til at det vert danna is på sjøen frå Langesundfjorden og vestover.

Historie endre

Namnet Telemark (Þelamørk) var opphavleg berre knytt til om lag dei områda ein dag kallar Aust-Telemark og Vest-Telemark. I dansketida blei namnet skrive i bunden form, Telemarken, men då namnet blei teke i bruk som fylkesnamn blei den ubundne forma Telemark etablert.

Bygdene nedanfor Þelamørk heitte Grenland, mens bygdene nærmast kysten nemndest Grenmar og Vestmar. Grenland femna såleis opphavleg ikkje om kyststripa, slik det gjør i moderne språkbruk, og det er uvisst om det nokosinne har gjort det i historisk tid.

Þelamørk sokna ikkje til noko særleg lagdøme, til skilnad frå mesteparten av Noreg, mens Grenland, Grenmar og Vestmar høyrde til Borgartingslagen. Þelamørk hadde også ei anna form av skattbetaling enn dei sørlegare bygdene, og på slutten av mellomalderen bruktest derfor òg nemningane Skattlandet i nord og Tiendtaket i sør.

Frå og med 1200-talet har noverande Telemark vore samla i ei eining: Fyrst Skiensyssel, seinare Bratsberg len, frå 1661 Bratsberg amt og frå 1919 det noverande namnet Telemark fylke.

Utviding av namnet Telemark endre

Grenland omfatta opphavleg Lindheim skipreide og Volufors (Ulefoss) skipreide, eller etter noverande kommuneindeling: Bø, Sauherad, Notodden (unnateke Lisleherad og Gransherad sokn), Nome (unnatake gamle Flåbygd sokn), Drangedal (unnateke Tørdal sokn), og vestre delen av Skien).

Då sorenskrivarembetet blei innført i Norge i 1591 blei Grenland ein embetskrins, men krinsen fekk det då nykonstruerte namnet Nedre Telemarken, sjølv om det var historisk misvisande. Namnet Grenland gjekk innan eit århundre i gløymeboka, samstundes som nemninga Telemarken såleis fekk ei utvida tyding. Nedre Telemarken blei i 1843 også namn på eit fogderi, nedlagt i 1898,^[3] og eit prosti, nedlagt i 2006,^[4], tilsvarande omtrent det same området.

I byrjinga av 1900-talet gjennomgjekk stadnamna i Noreg ei fornorsking. Dei gamle amta skulle skiftast ut med fylke, og helst få meir historisk forankra namn. Bratsbergs amt fekk det noverande namnet Telemark fylke. (Namnforslaget Telemark og Grenland fylke blei vraka - dobbeltnamn var ikkje ønskelege.) Med det nye fylkesnamnet fekk Telemarks-namnet sin noverande og endå meir utvida tyding.

Domssoknet til sorenskrivaren på Gvarv beheldt namnet frå 1593 (seinare med den ubundne forma Nedre Telemark), sjølv om grensene blei justerte nokre gonger, til domstolen blei nedlagd i 2007. Domssoknet blei oppløyst og lagt til nabodomstolane i Seljord (Vest-Telemark tingrett), Notodden (Aust-Telemark tingrett) og Skien. Sistnemnde domstol fekk arve namnet Nedre Telemark tingrett, sjølv om det berre var Nome kommune som følgde med frå det gamle domssoknet med same namn.^[5]

Seint på 1900-talet har omgrepet Midt-Telemark blitt etablert på kommunane Bø, Sauherad og Nome, som ligg nokolunde midt i Telemark fylke. Det er såleis å merke seg at omtrent det same område på same tid har vore kalla både Nedre Telemark og Midt-Telemark.

Administrasjon endre

Skien er sete for fylkesmannen og administrasjonen i fylkeskommunen. Telemark har 18 kommunar og femner fem prosti med 30 prestegjeld og 63 sokn, vidare fem tingrettsdistrikt og eitt politidistrikt med 17 lensmanns- og politistasjonsdistrikt.

Kommunar endre

Nr.	Namn	Adm.senter	Folkemengd	Flatevidd km²	Målform	Distrikt
0805	Porsgrunn	Porsgrunn		000000000000165.0000000000165	nøytral	Grenland
0806	Skien	Skien		000000000000779.0000000000779	nøytral	Grenland
0807	Notodden	Notodden		000000000000919.0000000000919	nøytral	Aust-Telemark
0811	Siljan	Siljan		000000000000214.0000000000214	nøytral	Grenland
0814	Bamble	Langesund		000000000000304.0000000000304	nøytral	Grenland
0815	Kragerø	Kragerø		000000000000305.0000000000305	nøytral	Vestmar
0817	Drangedal	Prestestranda		000000000001063.00000000001 063	nøytral	Vestmar
0819	Nome	Ulefoss		000000000000430.0000000000430	nøytral	Midt-Telemark
0821	Bø	Bø i Telemark		000000000000263.0000000000263	nynorsk	Midt-Telemark
0822	Sauherad	Akkerhaugen		000000000000321.0000000000321	nøytral	Midt-Telemark
0826	Tinn	Rjukan		000000000002045.00000000002 045	nøytral	Aust-Telemark
0827	Hjartdal	Sauland		000000000000792.0000000000792	nynorsk	Aust-Telemark
0828	Seljord	Seljord		000000000000715.0000000000715	nynorsk	Vest-Telemark
0829	Kviteseid	Kviteseid		000000000000708.0000000000708	nynorsk	Vest-Telemark
0830	Nissedal	Treungen		000000000000905.0000000000905	nynorsk	Vest-Telemark
0831	Fyresdal	Fyresdal		000000000001281.00000000001 281	nynorsk	Vest-Telemark
0833	Tokke	Dalen		000000000000984.0000000000984	nynorsk	Vest-Telemark
0834	Vinje	Åmot		000000000003106.00000000003 106	nynorsk	Vest-Telemark
Totalt	Telemark	Skien	'	000000000015299.000000000015 299	nøytral	Telemark