Venstre

For den politiske retninga, sjå venstresida. For andre tydingar, sjå venstre (fleirtyding).

Venstre er eit liberalt politisk parti i Noreg. Partiet var med i regjeringa Solberg. Partiet er det eldste i Noreg, og vart grunnlagt i 1884.

Venstre
Land	Noreg
Partileiar(ar)	Guri Melby
Grunnlagt	28. januar 1884
Hovudkvarter	Venstres Hus
Ungdomsorg.	Unge Venstre
Donasjonar	5 249 493 (2021)
Medlemstal	7 219 (2022)
Ideologi	Sosialliberalisme
Politisk posisjon	sentrisme
Internasjonal tilknyting	Den liberale internasjonale
Farge	Grøn
Slagord	«Norges liberale og grønne parti» «Frihet og muligheter for alle»
Ordførarar	7 / 428
Kommunestyre- representantar	545 / 10 620
Fylkestings- representantar	39 / 777
Stortings- representantar	8 / 169

Venstre er medlem av Den liberale internasjonale og det Europeiske Liberaldemokratiske- og Reformpartiet.

Partiet har vore i borgarlege koalisjonsregjeringar og i sentrumskoalisjonar.

Leiaren for partiet har sidan september 2020 vore Guri Melby. Parlamentarisk leiar er Terje Breivik.

Ideologi

Partiet sin ideologi framhevar fridom for individet, kombinert med eit sosialt ansvar. Sidan tidleg på 1970-talet har miljøvern vore den politiske hovudsaka til partiet. I dei siste valkampane har Venstre fokusert på miljøvern og tilhøva for små og mellomstore bedrifter. Venstre går òg inn for friare arbeidsinnvandring, avskaffing av statskyrkja, ein flatare skatt og større lokalt sjølvstyre. På landsmøtet i 2005 vedtok partiet med minst mogleg margin å framleis vera motstandar av norsk medlemskap i EU. I staden går Venstre inn for framhald av EØS-avtalen.

Organisasjon

Ungdomsfylkinga til partiet heiter Unge Venstre. Knytt til partiet er òg ei kvinnefylking, Venstrekvinnelaget, og eit studentlag, Liberale Studentar.

Historie

Venstre vart danna i 1884 som eit resultat av striden om innføring av parlamentarisme i Noreg. Venstre vart danna av dei politiske kreftene som gjekk inn for parlamentarisme, i motsetnad til Høgre, som var dei kreftene som gjekk imot. Då kampen for parlamentarismen var vunnen vart leiaren av Venstre, Johan Sverdrup, den fyrste norske statsministeren som vart utpeika på grunnlag av å ha fleirtalet i Stortinget bak seg. Men den breie koalisjonen som Venstre i realiteten var heldt ikkje saman lenge. I 1888 braut store delar av partiet, som var assosierte med lekmannskristne rørsler og leidde av predikanten Lars Oftedal, ut og danna Moderate Venstre.

I perioden frå 1884 til mellomkrigstida bytte Venstre og Høgre på å ha regjeringsmakta i landet. Venstre gjekk i denne tida inn for mellom anna ålmenn røysterett for menn, som vart oppnådd i 1898, oppløysing av unionen med Sverige, som skjedde i 1905, og ålmenn røysterett for kvinner, som vart gjennomført i 1913. Venstre har hatt seks statsministrar, den siste var Johan Ludwig Mowinckel, som gjekk av frå sin tredje og siste periode som statsminister i 1935.

Med Arbeidarpartiet sin vekst miste Venstre gradvis røyster i arbeidarklassa. Tidleg på 1900-talet miste partiet òg den mest konservative fløya til Samlingspartiet og Frisindede Venstre. Stortingsvalet i 1915 var det siste der Venstre, under Gunnar Knudsen, vart det største partiet, og vann reint fleirtal på Sitortinget. Venstre vart ytterlegare svekt med danninga av Bondepartiet i 1920. Sjølv om Bondepartiet ikkje var eit reint utbrytarparti frå Venstre, tok partiet brorparten av veljarane sine frå tidlegare Venstre-veljarar. I 1933 vart òg utbrytarpartiet Kristeleg Folkeparti danna etter nominasjonsstrid i Venstre i Hordaland. Då dette vart eit landsdekkjande parti etter andre verdskrigen gjekk det ytterlegare ut over Venstre sin oppslutnad.

Etter den andre verdskrigen

Venstres Hus i Møllergata i Oslo; arkitekt Knut Knutsen (1954)

Venstre var lenge skeptisk til å ta del i forpliktande samarbeid med Høgre, men i 1963 vart partiet for fyrste gong med i ei koalisjons-regjering med Høgre, Senterpartiet og Kristeleg Folkeparti. Regjeringa Lyng sat berre nokre veker, men før stortingsvalet 1965 gjekk Venstre til val på ei ny borgarleg koalisjonsregjering. Valet gav framgang for Venstre, for fyrste gong på lenge, og førte til danninga av den borgarlege samarbeidsregjeringa Borten.

På 1960-talet utvikla det seg etter kvart store spenningar mellom det ein kan kalla radikale og moderate fløyer i partiet. Dei radikale, som mellom anna var knytte til avisa Dagbladet og dominerte i Unge Venstre, var skeptiske til samarbeid med Høgre. Unge Venstre vedtok mot slutten av 1960-talet årvisse resolusjonar der dei oppmoda til å gå ut av Borten-regjeringa. Dei radikale var dessutan motstandarar av norsk medlemskap i EEC. Ny leiar fekk partiet i 1952 med Bent Røiseland som høyrde til den moderate delen av partiet (som seinare stod sterkt bak deltakinga i Borten-regjeringa, òg til dels var sterke tilhengjarar av norsk EEC-medlemskap).

I 1964 tok Gunnar Garbo over som leiar.

Borten-regjeringa tok til i oktober 1965, og Venstre, Senterpartiet, Høgre og Kristeleg Folkeparti var med frå starten.

Partileiaren gjekk av i 1970 etter eit dårleg valresultat ved stortingsvalet 1969. Ny leiar vart EEC-tilhengjaren Helge Seip. Då EEC/EF-striden tok av for fullt tidleg på 1970-talet engasjerte framveksande Venstre-politikarar seg sterkt på båe sider.

I "juni 1970 vedtok Stortinget med 132 mot 17 stemmer på nytt å søke medlemskap i EF. Forhandlingene med EF førte til at det oppstod splittelse innad i regjeringen Borten, som gikk av 1971", skriver Store Norske Leksikon.

Den 25. september 1972 var det ei rådgivande folkeavstemming om norsk medlemskap i EU, som da heitte EF. (Nei-sida vann med 53,5% av røystene.)

Etter folkerøystinga om medlemskap i EF (nåværande EU)

I oktober 1972 gjekk Bratteli-regjeringa av etter folkeavrøystinga, og det vart det danna ei rein nei til EF-regjering under Lars Korvald. Landsstyret i Venstre vedtok å gå med i Korvald-regjeringa, sjølv om fleirtalet (9 av 13) i stortingsgruppa var EF-tilhengjarar og gjekk imot deltaking i regjeringa. Resultatet vart det ekstraordinære landsmøtet på Røros. Etter at det vart klart at dei var i mindretal i Venstre drog ja-folka frå landsmøtesalen, leidde av Helge Seip og Bent Røiseland, den 11. november 1972. Dei danna seinare Det Nye Folkepartiet.

I det påfylgjande stortingsvalet 1973 vart stortingsgruppa redusert til to representantar. Året etter, i 1974, vart Venstre det fyrste partiet i Noreg som fekk ein kvinneleg partileiar, Eva Kolstad.

Etter at den moderate fløya hadde gått ut av partiet freista Venstre å markera seg klarare som eit sentrumsparti, som ikkje automatisk høyrde til korkje venstre- eller høgresida i politikken. Partiet styrkte òg ein grøn profil, miljøsaka vart den viktigaste einskildsaka. Ved stortingsvala i 1973, 1977 og 1981 gjekk Venstre til val utan å binda seg til eit særskilt regjeringsalternativ på førehand. Før stortingsvalet 1985 vedtok partiet for fyrste gong å gå til val på eit regjeringssamarbeid med Arbeidarpartiet. Ved dette valet ramla Venstre for fyrste gong heilt ut av Stortinget, og partileiaren, Odd Einar Dørum gjekk av.

I 1988 vart partiet slege saman igjen med dei gamle utbrytarane i Det Liberale Folkepartiet; "På en samlingskongress [i] 1988 ble Det Liberale Folkepartiet gjenopptatt i Venstre. En utbrytergruppe dannet likevel et nytt parti, som i 1992 tok navnet Det Liberale Folkepartiet", skriver Store Norske Leksikon.

Før stortingsvalet 1989 plasserte Venstre seg på nytt i den borgarlege leiren, og gjekk til val på eit sentrum-høgre samarbeid. Venstre makta ikkje å koma tilbake på Stortinget før i 1993. Då vart Lars Sponheim vald inn på Stortinget frå Hordaland. Ved EU-striden før folkeavrøystinga i 1994 gjekk Venstre mot EU-medlemskap, men for EØS-avtalen.

Etter folkerøystinga om medlemskap i EU

I 1996 vart Sponheim vald til ny leiar, og året etter gjekk Venstre til val med målsetjing om å delta i ei sentrumsregjering, saman med Kristeleg Folkeparti og Senterpartiet. Ved stortingsvalet 1997 kom Venstre over sperregrensa med 4,5 % av røystene, og vart med i sentrumsregjeringa, som sat til 2000.

Ved stortingsvalet 2001 var målsetjinga under valkampen å gjenreisa sentrumsregjeringa, men alle tre sentrumspartia fekk tilbakegang ved valet. Etter valet gjekk Venstre og KrF inn i "samarbeid med Høyre" og danna den andre Bondevikregjeringa, "mens Senterpartiet valgte å gå i opposisjon". Partiet fekk berre to stortingsrepresentantar men fekk tre statsrådar i regjeringa.

Under valkampen i 2005 framheva Venstre partiet si nøkkelrolle for at Bondevikregjeringa skulle bli sitjande. Ved stortingsvalet 2005 fekk Venstre 5,9 % av røystene og ti representantar på Stortinget. Valresultatet var det beste for partiet sidan 1969. Regjeringa fall likevel, og Venstre gjekk i opposisjon.

Ved Stortingsvalet 2009 fekk partiet 3,9% av røystene, fall under sperregrensa, og måtte nøya seg med berre to mandat på tinget til 2013, eitt frå Oslo og eitt frå Akershus.

Trine Skei Grande vart ny leiar for partiet i 2010. I 2018 gjekk Venstre inn i regjeringa Solberg, der Framstegspartiet var med. Stortingsgruppe til partiet tok avgjerda, etter at landsstyremøtet stemte 24 for og 11 i mot deltaking i regjeringa.

Under regjeringsforhandlingane i januar på Jeløya var det ei sak som media vart oppteken av, som Venstre-leinga etterkvart feilhandtera; 15. april ga statsministeren sin konklusjon om saka til media.

Media

Bladet Vesterålen var Venstre-avis i fleire månader i 1949. Fram til 1970-talet var Dagbladet, Bergens Tidende og fleire andre aviser nært knytte til Venstre.

Venstre dreiv ein tid nettstaden liberal.no, som i 2018 ikkje lenger var i drift.

Statsministrar frå Venstre

• Johan Sverdrup: 1883–1889
• Johannes Steen: 1891–1893 og 1899–1902
• Otto Albert Blehr: 1902–1903 og 1921–1923
• Jørgen Løvland: 1907–1908
• Gunnar Knudsen: 1908–1910 og 1913–1920
• Johan Mowinckel: 1924–1926, 1928–1931 og 1933–1935.

Koalisjonsregjeringar som Venstre har tatt del i

• Regjeringa Lyng: 1963
• Regjeringa Borten: 1965–1971
• Regjeringa Korvald: 1972–1973
• Regjeringa Bondevik I: 1997–2000
• Regjeringa Bondevik II: 2001–2005

Oppslutning

Oppslutninga om Venstre i dei ulike fylka ved stortingsvalet 2009

Venstre har tradisjonelt stått sterkast på Vestlandet, men dette ser ut til å vera i ferd med å endra seg. Ved dei siste seks stortingsvala før 2005 var Rogaland, Hordaland, Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal dei beste fylka for partiet. Ved stortingsvalet i 2005 vart for første gong Oslo det beste fylket til Venstre, med Akershus på andreplass, og dette gjentok seg òg i 2009. Dei to einaste stortingsrepresentantane til Venstre vart då valde inn frå Oslo og Akershus.

Oppslutning ved stortingsval 1906–2009

Årstal	Prosent av røystene	Tal stortingsrepresentantar
1906	45,4%	73
1909	30,7%	46
1912	40,2%	76
1915	33,3%	74
1918	28,3%	52
1921	20,1%	37
1924	18,7%	34
1927	17,3%	30
1930	20,2%	33
1933	17,1%¹	24
1936	16,0%	23
1945	13,8%	20
1949	13,5%²	21
1953	10,0%	15
1957	9,6%²	15
1961	8,9%²	14
1965	10,3%²	18
1969	9,4%	13
1973	3,5%²	2
1977	3,2%²	2
1981	3,9%²	2
1985	3,1%	0
1989	3,2%	0
1993	3,6%	1
1997	4,5%	6
2001	3,9%	2
2005	5,9%	10
2009	3,9%	2
2013	5,2%	9
2017	%	8

¹ Omfattar fellesliste med Radikale Folkeparti i Hedmark.
² Venstre tok del i felleslister med eit eller fleire av partia Bondepartiet/Senterpartiet, Det Nye Folkepartiet, Høgre eller Kristeleg Folkeparti, dette talet er eit anslag med røystene til felleslistene fordelt på dei einskilde partia.

Oppslutning ved fylkestingsval 1928–2007

Årstal	Prosent av røystene
1928	10,0%
1931	11,6%
1934	11,6%
1937	11,1%
1945	8,0%
1947	9,4%
1951	9,4%
1955	8,5%
1959	8,9%
1963	8,4%
1967	9,8%
1971	8,5%
1975	3,8%
1979	5,3%
1983	4,4%
1987	3,3%
1991	3,5%
1995	4,7%
1999	4,2%
2003	3,7%
2007	5,6%
2011	5,7%
2015	%

Partileiarar

• Johan Sverdrup: 1884
• Ole Anton Qvam: 1884–1889
• Johannes Steen: 1889–1893
• Viggo Ullmann: 1893–1894
• Ole Anton Qvam: 1894–1896
• Viggo Ullmann: 1898–1900
• Lars Holst: 1900–1903
• Carl Berner: 1903–1909
• Gunnar Knudsen: 1909–1927
• Johan L. Mowinckel: 1927–1940
• Jacob S. Worm-Müller: 1945–1952
• Bent Røiseland: 1952–1964
• Gunnar Garbo: 1964–1970
• Helge Seip: 1970–1972
• Helge Rognlien: 1972–1974
• Eva Kolstad: 1974–1976
• Hans Hammond Rossbach: 1976–1982
• Odd Einar Dørum: 1982–1986
• Arne Fjørtoft: 1986–1990
• Håvard Alstadheim: 1990–1992
• Odd Einar Dørum: 1992–1996
• Lars Sponheim: 1996–2010
• Trine Skei Grande: 2010–2020
• Guri Melby: 2020–

Bakgrunnsstoff

• Dei offisielle heimesidene til Venstre
• Valresultat for Venstre i kommune- og fylkestingsvalet 2007 (NRK)

Litteratur

• Ottar Grepstad og Jostein Nerbøvik (red.) – Venstres Hundre År (Gyldendal, 1984)