Vest-Europa
Vest-Europa er hovudsakleg eit samfunnspolitisk omgrep skapt under den kalde krigen, då grensene til regionen stort sett vart definert. Grensene vart effektivt sett under dei siste fasane av den andre verdskrigen og kom til å gjelde alle europeiske land som ikkje kom under sovjetisk kontroll og påverknad. Nøytrale land vart klassifiserte ut frå deira politiske regime.
Den vanlege oppfatninga og bruken av Vest-Europa var, og i mindre grad framleis er, land som er kulturelt, politisk og økonomisk skild frå Aust-Europa, og grensene har lite å gjere med geografi. Kulturelle og religiøse grenser mellom dei to regionane overlappar kvarandre derimot mykje og særleg har desse grensene svinga fram og tilbake gjennom historia. Dette gjer det vanskeleg å danne ei nøyaktig forståing av omgrepet.
Omgrepet er ofte assosiert med, men ikkje klart avgrensa til, liberalt demokrati, kapitalisme og Den europeiske unionen. Dei fleste landa i regionen deler vestleg kultur og mange har økonomiske, historiske og politiske band til land i Nord- og Sør-Amerika og Oseania (sjå òg Vesten).
SN sin geografiske definisjon
endre
Hos Dei sameinte nasjonane er Vest-Europa ein mindre kjend geografisk region i Europa som er ein meir avgrensa enn berre tradisjonelle politiske og kulturelle vurderingar.[1], Denne inndelinga av Vest-Europa består av ni land:
Antikken og mellomalderen
endreDen tidlegaste skilnaden mellom aust og vest i Europa har sitt opphav i historia til Den romerske republikken. Då romarane utvida territoriet sitt oppstod det eit kulturelt og språkleg skilje mellom dei hovudsakleg gresktalande austlege provinsane, som hadde danna den greske sivilisasjonen, og dei vestlege områda, som i stor grad nytta det latinsk språket. Dette kulturelle og språklege skiljet vart seinare forsterka av den seinare politiske delinga av Romarriket i ein austleg og ein vestleg del.
Dette skiljet vart forsterka i seinantikken og mellomalderen ved fleire hendingar. Vestromarriket kollapsa i byrjinga av tidleg mellomalder. I motsetnad klarte Austromarriket eller Det bysantinske riket å overleve, og til og med bløme, dei neste tusen åra. Danninga av Frankarriket i vest, og særleg Det store skisma i 1054 som formelt delte austleg og vestleg kristendom, forsterka dei kulturelle og religiøse skilnadane mellom Aust- og Vest-Europa.
Då det muslimske Osmanske riket erobra Austromarriket, senteret for den ortodokse kyrkja, på 1400-talet, og Det tysk-romerske riket (som hadde erstatta Frankarriket) gradvis vart oppdelt, vart ikkje kampen mellom den romersk-katolske/protestantiske kyrkja og den ortodokse kyrkja i Europa like viktig lenger.
Historiske hendingar som renessansen, reformasjonen av Martin Luther og motreformasjonen av Den katolske kyrkja, opplysingstida, den franske revolusjonen og den industrielle revolusjonen vert rekna som viktig hendingar som forma vesteuropeisk kultur og identitet. Under oppdagingstida koloniserte dei fleste vesteuropeiske land Afrika, Asia, Sør- og Nord-Amerika. Alle desse historiske hendingane og den kulturelle utviklinga har påverka kva ein ligg i omgrepet Vest-Europa.
Den kalde krigen deler Europa i ei Vestblokk og ei Austblokk
endreUnder dei siste fasane av den andre verdskrigen vart framtida til Europa avgjort mellom dei allierte, ved den britiske statsministeren Winston Churchill, den amerikanske presidenten Franklin D. Roosevelt og den sovjetiske presidenten Josef Stalin på Jaltakonferansen i 1945
Etterkrigs-Europa vart delt inn i to store område: Vesten, hovudsakleg påverka av USA og Austblokka, dominert av Sovjetunionen. Ved byrjinga av den kalde krigen vart Europa delt ved Jernteppet.
Dette uttrykket hadde vorte brukt under den andre verdskrigen av den tyske propagandaministeren Joseph Goebbels og seinare av grev Lutz Schwerin von Krosigk dei siste dagane av krigen. Bruken vart derimot hovudsakleg popularisert av Winston Churchill, som nytta det i den kjende talen «Sinews of Peace» den 5. mars 1946 ved Westminster College i Fulton i Missouri:
| « | Frå Szczecin i Austersjøen til Trieste i Adriahavet har eit jernteppe senka seg over kontinentet. Bak den linja ligg alle hovudstadane til dei gamle statane i Sentral- og Aust-Europa. Warszawa, Berlin, Praha, Wien, Budapest, Beograd, Bucureşti og Sofia; alle desse kjende byane og innbyggjarane rundt dei ligg i det eg må kalle den sovjetiske sfæren, og alle er utsett for, i ein eller anna form, ikkje berre sovjetisk påverknad, men i svært stor gard òg aukande kontroll frå Moskva. | » |
Sjølv om enkelte land offisielt var nøytrale vart dei klassifisert ut frå deira politiske og økonomiske system. Denne inndelinga definerte oppfatninga til folk flest av Vest-Europa og grensene til Aust-Europa, til og med den dag i dag.
Eit delt Europa
endreAust-Europa
endreAust-Europa bestod hovudsakleg av alle europeiske land som vart sett fri og så okkupert av Den raude arméen. Dette inkluderte Den tyske demokratiske republikken, stort sett berre kalla Aust-Tyskland, danna av den sovjektiske okkupasjonssonen i Tyskland. Alle landa i Aust-Europa vart påtvinga kommunistiske regime. Dei fleste av desse landa var offisielt sjølvstendig frå Sovjetunionen, men til ein viss praktisk grad var dette sjølvstende ganske avgrensa. I enkelte tilfelle var mange av dei berre ein vasallstat under Sovjetunionen.
- Dei fleste av desse landa var medlemsland i den militære Warszawapakta og den økonomiske systerorganisasjonen COMECON. Først og fremst var Sovjetunionen (som sjølv inkluderte Estland, Latvia, Litauen, Kviterussland, Ukraina, osv). Andre land dominert av Sovjetunionen var Den tyske demokratiske republikken, Polen, Tsjekkoslovakia, Ungarn, Bulgaria og Romania.
- Den sosialistiske sambandsrepublikken Jugoslavia (oppretta etter den andre verdskrigen og før den seinare oppdelinga) var ikkje eit medlem av Warszawapakta. Landet var eit grunnleggjande medlem av Organisasjonen av alliansefrie nasjonar, ein organisasjon oppretta i eit forsøk på å verte assosiert med ein av dei to blokkene. Det var demonstrativt sjølvstendig frå Sovjetunionen gjennom store delar av den kalde krigen, men på grunn av kommunistregimet vart det i stor grad rekna som ein del av Austblokka.
- Albania braut med Sovjetunionen tidleg i 1960-åra som følgje av den kinesisk-sovjetiske oppsplittinga, og støtta i staden Kina. Trass i dette førte det kommunistiske regimet til at det vart rekna som ein del av Austblokka.
Vest-Europa
endreVest-Europa bestod og består av:
- Storbritannia og Frankrike, sigerherrar i den andre verdskrigen.
- Nederland, Belgia og Luxembourg som hadde vore okkupert av Nazi-Tyskland og vart sett fri av dei vestlege allierte.
- Vest-Tyskland, som vart danna ut frå dei tre okkupasjonssonene i Tyskland som høyrte til dei vestlege allierte (USA, Storbritannia og Frankrike).
- Italia, tidlegare ein av Aksemaktene, som hadde overgjeve seg og vorte okkupert av dei vestlege allierte.
- Republikken Irland fekk sjølvstende i 1920-åra frå Storbritannia. Landet heldt seg nøytralt under den andre verdskrigen. Det vart aldri ein del av NATO, men vart med i Den europeiske unionen i 1973.
- Norden var eit spesielt tilfelle. Danmark og Noreg hadde vore okkupert av Nazi-Tyskland, men bortsett frå Finnmark, som vart frigjort av Den raude arméen, vart ikkje områda sett fri av dei allierte. Under krigen vart Island, som då var i unionen med Danmark under ein felles konge, okkupert av Storbritannia og USA utan tap av liv på nokon av sidene.
- Sverige klarte å halde seg nøytrale gjennom krigen.
- Finland hadde vore ei alliert krigførande makt til Tyskland mot Sovjetunionen og leid eit nederlag, men vart ikkje erobra eller okkupert. Paristraktatane i 1947 mellom Finland og Sovjetunionen fastsette at Sovjetunionen skulle annektere mindre delar av Finland og at Finland skulle ha venlege forhold til Sovjetunionen (sjå òg Våpenkvila i Moskva).
- Austerrike og Sveits var òg spesielle tilfelle. Austerrike vart ein del av Nazi-Tyskland gjennom Anschluss-prosessen før krigen, medan Sveits vart verande nøytrale gjennom heile krigen. Etter krigen vart begge landa verande nøytrale. Austerrike vart seinare ein del av Den europeiske unionen, men ikkje av NATO. Sveits avslo medlemskap i NATO og EU og vart i staden medlem av EFTA.
Andre land vart òg ein større del av Vest-Europa. Nesten alle land i Vest-Europa fekk økonomisk støtte frå USA gjennom Marshallplanen. Mange vart medlem av NATO og/eller Den europeiske unionen eller EFTA.
- Land som vart styrt av diktatorar, Portugal, Spania og Hellas, vart parlamentariske demokrati på midten av 1970-talet. Alle vart medlem av NATO og EU.
- Dei europeiske mikrostatane Vatikanstaten, San Marino, Monaco, Andorra og Liechtenstein vert rekna som ein del av Vest-Europa, men dei vert stort sett oversett. Mange av desse statane har spesielle avtalar med EU.
- Rettsstillinga til biland i Europa (Gibraltar, Kanaløyane, Færøyane, osv) er spesialtilfelle. Trass i dette vert dei rekna som ein del av Vest-Europa.
- Malta vert generelt rekna som ein del av Vest-Europa.[2]
Tyrkia
endre- Tyrkia, som medlemsland i NATO, vart akseptert som ein del av Vesten. Det har derimot ikkje enno vorte ein del av EU. Tyrkia vert vanlegvis rekna som eit transkontinetalt land i både Søraust-Europa og Sørvest-Asia.
Seinare politisk utvikling
endreVerda endra seg drastisk etter Jernteppet fall i 1989. Vest- og Aust-Tyskland vart fredlege gjenforeint som Tyskland. COMECON og Warszawapakta vart oppløyst, og i 1991 òg Sovjetunionen. Fleire land som hadde vore ein del av Sovjetunionen fekk tilbake sitt fullstendige sjølvstende.
Sjølv om omgrepet Vest-Europa i stor grad vart definert under den kalde krigen vert det framleis mykje brukt. Omgrepet vert mykje bruk i media både «vestleg» og andre område av Europa.
I tillegg har omgrepet Sentral-Europa igjen gjort seg gjeldande.
Vest-Europa har i aukande grad mindre og mindre og gjere med EU. Med utvidinga av EU i 1995, 2004 og 2007 vart mange austlege land medlem av EU, og eit syn der Europa er delt i Vest og Aust vert av mange sett på som nedlatande og nedsettande av dei nominelt austlege landa.
Sjå òg
endreFotnotar
endre- ↑ SN si statistiske inndeling: "Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings"
- ↑ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization: Western Europe
Kjelder
endre- Denne artikkelen bygger på «Western Europe» frå Wikipedia på engelsk, den 16. oktober 2007.
- Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:
- The Making of Europe, ISBN 0-14-015409-4, av Robert Bartlett
- Crescent and Cross, ISBN 1-84212-753-5, av Hugh Bicheno
- The Normans, ISBN 0-7524-2881-0, av Trevor Rowley
- 1066 The Year of the Three Battles, ISBN 0-7126-6672-9, av Frank McLynn