Fangeleirane til okkupasjonsmakta i Noreg under andre verdskrigen

Okkupasjonsmakta i Noreg under den andre verdskrigen hadde fleire fangeleirar. 709 fangeleirar (eller konsentrasjonsleirar, og nokre dødsleirar) vart talde av eit prosjekt som var rådgjeve av Randi Bratteli (forfattar og enka til tidlegare statsminister og konsentrasjonsleirfange Trygve Bratteli) med fleire, mens ei anna kjelde seier omlag 620.

Botn krigsfangeleir ved Rognan i Saltdal kommune. På denne staden ligg framleis Blodveien, Nordlandsbanen og ein krigskyrkjegard.

Foto: Blodveimuseet

Russiske krigsfangar i fangeleir på Saltfjellet, ved frigjeringa i 1945. Ukjend fotograf. Frå bladet Aktuell, nr. 1, juni 1945.

Det var 14 forskjellige kategoriar av fangar i tillegg til tvangsarbeidarar og dei kom frå mange forskjellige land, ifølgje Eivind Kosnes.

Troms og Finnmark fylke

Finnmark

I det nordlegaste fylket i landet, Finnmark, låg det kring 110 fangeleirar med tilsaman kring 14 000 fangar, deriblant 10.000 sovjetiske krigsfanger som vart frakta frå til Oslo via Tyskland, og vidare til Trondheim og med båt nordover. Der var også nokre tyske straffangar og fleire norske fangar, mellom anna lærarar knytte til Lærarstreiken.

• Anárjohka (Anarjokka) var staden for ein fangeleir med 100–400 sovjetiske fangar.
• Estur og Skaidijokk var stadar med kvar sin fangeleir. Dei hadde til saman 60 sovjetiske fangar.
• Kornes var staden for ein fangeleir med sovjetiske fangar.
• Kuelv, Lombola, Tornvikvatn (Tornvikvann) og Vuunjaljokk var stadar med kvar sin fangeleir. Dei hadde til saman 150-200 sovjetiske fangar.
• Laukavann var staden for ein fangeleir som hadde 500 sovjetiske fangar (sommaren 1944).
• Seidivann var staden for to fangeleirar som hadde til saman 200 sovjetiske fangar.
• Oksbåsen var staden for ein fangeleir med 20 sovjetiske fangar.
• «Fangeleiren ved Sauvatn»
• Skaidi var staden for ein fangeleir med 100 sovjetiske fangar.
• Trangdalselv var staden for ein fangeleir med sovjetiske fangar.

I Alta kommune:

• Aronnes (Arones) hadde ein fangeleir for sovjetiske fangar.
• Elvebakken hadde ein fangeleir for sovjetiske fangar.
• Kåfjord i Alta hadde ein fangeleir med sovjetiske fangar.
• Stalag 330
• Fangeleiren på Talvik kyrkjestad hadde 100 russiske og andre sovjetiske fangar.
• Toften i Talvik hadde ein fangeleir for sovjetiske fangar.
• Saga hadde ein fangeleir.
• «Skaidi-Alta, Myrland» hadde ein fangeleir for 200 sovjetiske fangar.

Hammerfest kommune

• I Hammerfest låg ein fangeleir for 150 sovjetiske fangar.
• «Gordijokk» i Skaidi i Repparfjorddalen var staden for ein fangeleir med 150 sovjetiske fangar.
• Hatter [nordsamisk Håhttir] var staden for ein fangeleir med 200 sovjetiske fangar.

Karasjok kommune

• Lager 4 Karasjok, kjend på norsk som Karasjok fangeleir, låg i Karasjok, og han hadde omlag 400 fangar. Karasjok kyrkjestad hadde to fangeleirar.

Kautokeino kommune

• På tettstaden Kautokeino låg ein fangeleir der skolen no ligg. Leiren hadde 200 sovjetiske fangar.

Lebesby kommune I austre Laksefjorden låg ein fangeleir med sovjetiske fangar. Den hadde «adkomstvei Rv 888».

Loppa kommune

• Tilknytt Gammelvær Kystfort på Gammelværneset på Øksfjordhalvøya låg ein fangeleir for tyske desertører.

Nesseby kommune

• Vesterelv i Varangerbotn var staden for ein fangeleir med 300-400 sovjetiske fangar.
• Fangeleiren i Gornitak
• Nyborg i Nesseby var staden for ein fangeleir med 30 sovjetiske fangar

Porsanger kommune

• Fangeleirane i Lakselv, ein hadde 20 sovjetiske fangar, ein annan hadde 30, den siste hadde 50.
• Banak var staden for ein fangeleir med sovjetiske fangar.
• Ytre Billefjord var staden for ein fangeleir med 1 500 sovjetiske fangar.
• Klubben i Indre Billefjord var staden for ein fangeleir med 1.500 sovjetiske fangar.
• Blant fangeleirane i Brennelv hadde ein fangeleir for russiske sivile, internering på ungdomshuset i Brennelv. Fangane vart tekne under felttoget i Aust-Europa. Ein fangeleir hadde 50 fangar, ein annan hadde 250.
• Gåradak (Goradak) hadde ein fangeleir med 80 sovjetiske fangar.
• Hamnbukt hadde ein fangeleir med 90 sovjetiske fangar.
• Igeldas (nordsamisk Ikkaldas) hadde ein fangeleir med 80 sovjetiske fangar.
• Kistrand kyrkjestad hadde ein fangeleir med 50 til 200 sovjetiske fangar i 1942.
• Luostejohka (Luostejokka) hadde ein fangeleir med sovjetiske fangar.
• Nedrevatn (Nedrevann) hadde ein fangeleir med 70 sovjetiske fangar.
• Ráksevárri (Raksevarri) i Olderfjorddalen var staden for ein fangeleir med 400–500 sovjetiske fangar.
• Skoganvarre var staden for ein fangeleir med 100 sovjetiske fangar.
• Váldat (Valdak) var staden for ein fangeleir med 80 sovjetiske fangar.

I Sør-Varanger kommune:

• Tofte, òg kjend som Jarfjordbotn
• Neiden hadde ein fangeleir for russiske og andre sovjetiske fangar.
• Leirpollen fangeleir (eller Lerpollen-): På staden låg «en norsk og en sovjetisk fangeleir». Der var 150 fangar, blant desse sovjetiske fangar. Personar som var mistenkte for å vera med i Persfjord-gruppa på Varanger-halvøya vart sette i fangeleiren. I 1943 vart 11 fangar slegne i hel med klubbe eller spade.
• Kjelmøy: Leiren hadde 80 sovjetiske fangar.
• I bygda Tårnet i/ved Jarfjord, eller Tåmet i Jargord: Leiren hadde omlag 100 fangar, blant desse sovjetiske fangar.
• Grense Jakobselv: Leiren hadde 100 fangar, blant desse sovjetiske fangar.
• Storskog
• «På Høybuktmoen»: fangeleir for sovjetiske soldatar
• Sandnes. Ein fangeleir der hadde lærarar frå Noreg.
• Elvenes:

• Fangeleiren der hadde lærarar frå Noreg.
• «Hovedleir 322» Stalag 322 låg her, og hadde russiske fangar.

• Kirkenes. Ein fangeleir der hadde lærarar frå Noreg. Ein fangeleir der hadde sovjetiske fangar.
• «Fangeleiren ved Grensefossmoen» låg i noverande Øvre Pasvik nasjonalpark.
• Vaggatem [i Pasvikdalen ] var staden for ein fangeleir med russiske og andre sovjetiske fangar.
• Fangeleiren ved Banebekken
• I området Langvasseid og Ørnevatn låg fleire fangeleirar (og «arbeidsleir for sovjetiske frivillige» og «en stor forsyningsleir»).

Minst 75 fangeleirar låg i Sør-Varanger, og dei hadde omlag 7 000 fangar.

Ved, eller «i Noselva» låg «leiren for tvangsutskrevne nordmenn, nederlendere og, på et senere tidspunkt, østarbeidere».

Tana kommune

• Bonakas hadde ein fangeleir med sovjetiske fangar.
• Gavesluft og Smalfjord hadde fangeleir med 30 sovjetiske fangar.

Vadsø kommune

• halvøya Ekkerøy var staden for ein fangeleir med 30 sovjetiske fangar.
• Vadsø eller Vadse var staden for ein fangeleir med 200 sovjetiske fangar.

Vardø kommune

• Fangeleirane i Kiberg, den eine fangeleiren hadde 100 sovjetiske fangar og den andre hadde 400–500.
• Kvalnes var staden for ein fangeleir med 30 sovjetiske fangar.
• Vardø var staden for ein fangeleir med 500 sovjetiske fangar.
• Svartnes (Svarenes ) hadde to fangeleirar med 200 sovjetiske fangar.

Troms

• Kvænangfjellet var staden for ein fangeleir med mange norske fangar som jobba med snøskjermar og snøoverbygg.
• Skorpa fangeleir

Balsfjord kommune

• Fangeleiren ved bygda Laksvatn ved Balsfjord

Harstad kommune

• «Fangeleiren på Trondenes» hadde russiske (og andre sovjetiske) fangar.

Kvænangen kommune

• Fangeleirane som låg der, var Veidal og Badderen (som òg var kjend som Veiskaret).

Målselv kommune

• Bardufoss

Storfjord kommune

• Gastein-leiren var ein fangeleir for russiske og andre sovjetiske fangar. Han låg over skoggrensa.
• Mallnitz-leiren i Norddalen var ein fangeleir for russiske og andre sovjetiske fangar.

Tromsø kommune

• Krøkebærsletta i Tromsdalen
• Leiren på Isrenna hadde russiske og andre sovjetiske fangar, og i eit anna tidsrom serbiske og andre jugoslaviske fangar.
• Sydspissen

Nordland

Det var over 50 fangeleirar i Nordland. Minst 25 av desse var for sovjetiske krigsfangar. Polske krigsfangar utgjorde størsteparten av fangane i minst to fangeleirar. Nesten 3 000 fangar mista livet i fylket.

Ved Drag finst dei nordlegste spora etter jernbanebygginga av den planlagde Polarbanen), ei forlenging av Nordlandsbanen.

Helgeland og Salten

I Hamarøy kommune:

• «I skogen i området ved Kråkmo» låg ein fangeleir som «var i bruk høsten 1944», og som arkeologane frå Nordland fylkeskommune hadde lite kunnskap om i 2016.
• På Tømmernes: Tømmerneset fangeleir

• Sørfold kommune:

• Kobbvatnet
• Bonåsjøen
• Kvarv
• Kalvik
• Kalvik ved Leirfjorden
• Kroken fangeleir i Sørfold kommune
• I Melgård fans [en eller fleire fangeleirar]:

• Nedre Evjen fangeleir

I Steigen kommune:

• På Engeløya: Fangeleiren i Bø

I Bodø kommune:

• I Seines på Straumøya: «De norske fangene ble den 5. september sendt nordover [fra Andfjell fangeleir ] til en leir ... hvor det inntil nylig hadde vært sovjetiske krigsfanger.»

• Fauske:

• Teglværket hadde 200-400 fangar.
• Det var fleire fangeleirar i Fauske.

I Saltdal kommune:

Stader på kartet, med fangeleirar: Setså, Stamnes, Langset og Rognan. Det blå kvadratet markerer fangeleiren i Botn.

Foto: Kartverket

• Setså
• Stamnes-fangeleiren
• Langset
• Botn fangeleir hadde jugoslaviske fangar fyrst. Dei 466 fangane i mai 1945 var sovjetiske.
  

I Saltdalen:

• Rognan. Der låg Lager 3 Rognan;
• Saltnes
• Bakken fangeleir
• Sundby eller Nedre Sundby fangeleir
• Brenne

• Saltdal:

• Pothus (eller Potthus, Potshus): Først kom 692 jugoslaviske fangar til leiren. Desse vart flytta. Så kom [omlag] 800 russiske. «Leiren lå vest for Saltdalselva, ca 1 km syd for broen ved Røkland», ifølgje nettstaden Polarbanen.
• Russånes
  
• Langånes (tysk Lager Langaanes )
• På Varghol/Varghola: Berghulnes

I Lønsdalen:

• Kjemåga leir. Kjemåga: Ei bru vart bygd over Kjemågelva; spennet var om lag 12 meter. Ei hjelpebane vart bygd ved sidan av hovudtogsporet mellem Lønsdal og Kjemåga. 792 sovjetiske fangar var der i mai 1945.
• Lønsdal [fangeleir], eller Lønsdal leir. Lønsdalsbrua Omlag 270 fangar var der i mai 1945.
• Dypen-fangeleiren

På Semska:

• Krokelva eller Krokelva fangeleir (tysk Lager Krokelva)

• Saltfjellet fangeleir

• Bjørnelv fangeleir (eller Bjørnelva fangeleir)

• Rødelva [eller Rotelva ]

Sør for polarsirkelen

På Saltfjellet:

• Lager Polarkreis i Rana kommune; på norsk i blant kalla Polarcirkel
• Bolna
• Randalsvollen (eller Randalsvolden)

I Dunderlandsdalen:

• Krokstrand: Brennhei fangeleir, eller fangeleiren på Brennhei eller Brennheia
• Nabbvollen fangeleir (eller Nabbvolden) hadde «426 russere, derav 20 friske og arbeidsdyktige.»
• På Hjertåsen òg kalla Raufjellforsen: Hjartåsen fangeleir
• Storvollen fangeleir
• Dunderland fangeleir, i Rana. Russenlager Dunderland, på tysk.

På Andfjellet:

• Andfjell fangeleir; eller Andfjell Leiren hadde russiske fangar. Nettstaden historieblogg.no skriv at leiren hadde norske fangar frå august 1944: «Organisation Todt beordret en evakuering av Andfjell allerede etter tre uker, for heller å fylle fangeleiren med sovjetiske krigsfanger ... De norske fangene ble den 5. september» sende til ein annan leir.

• Eiterå eller Eiteråsen
• Skonseng
• Mo i Rana

• I Gullsmedvika ved Mo i Rana

I Hemnes kommune:

• Korgen

I Vefsn kommune:

• Osen fangeleir, eller Lager Osen i Knutlia. (Staden høyrde før til den tidlegare kommunen Elsfjord.)

• Ved Drevjamoen ekserserplass
• Lager 2 Elsfjord, kjend på norsk som Elsfjord fangeleir).

• Makkøyra ved Elvkroken

• Mørsry ved Mørsvikbotnet (eller Mørsvikbotn)

• Lund

• Nesna

• Bjarkåsen

I Meløy kommune:

• Neverdal i Meløy kommune.

I Vega kommune:

• Ved Ylvingen

I Hattfjelldal kommune:

• Hattfjelldal

Grønsvik kystfort i Lurøy kommune

I Lurøy kommune:

• Nord for Stokkvågen: Grønsvik kystfort - [ved den] fans ein fangeleir.

• Krokstrand

Ofoten

• Beisfjord. Der låg Lager I Beisfjord, kjend på norsk som Beisfjord fangeleir.

• Ved Jernvatnet: Fangeleiren ved Øvre Jernvann - på Bjørnfjell var ein leir som vart administrert av Beisjord-leiren.

I Lødingen kommune.

• Nes, Nes fort

I Narvik kommune:

• Elvegårdsmoen

• Bjerkvik
• Narvik

• Kyrkjegarden i Narvik
• Sjukehuset i Narvik: Fangeleiren hadde 120 fanger - derav sovjetiske fangar.
• Framnæsodden i Narvik.
• Dronningsgate i Narvik
• Kongensgate i Narvik.

I Evenes kommune:

• Lenvik
• fangeleiren på Bergvikneset, sør for Bogen hadde russiske fangar.
• Bogen i Ofoten

I Tysfjord kommune:

• • Helland i Nordland (nord for Fauske)

Lofoten og Vesterålen

• Andenes

• Skrova (i Vågan kommune)

• Søraust for Svolvær
• Ved Vestvågøy:

• Stamsund

• Buksnes, på "Sund ved Gravdal på Vestvågøy"
• Borge (Nordland)

• Leknes på Vestvågøy
• Ballstad på Vestvågøy

• Skjelfjord i Flakstad kommune

Oslo

• Fangeleir Fiskevollen, også kalla Ljanskollen fangeleir

Trøndelag

• På Trolla i Trondheim låg en fangeleir (en "OT-leir" [- ein leir tilhøyrande Organisation Todt ]; norske fangar.

• I Levanger - Falstad fangeleir ved SS-leiren Falstad.

• Moan leir i Levanger hadde sovjetiske fangar.

• I Oppdal: Stalag 308, hadde tvangsarbeidarar som jobba på Nordlandsbanen.
• I Orkdal: Fannrem-leiren. Fangar derifrå jobba på Orkdalsbana. (Denne leiren var ein utekommando — ein underleir av Grini konsentrasjonsleir.)
• I Trondheim: Vollan fengsel
• Austråt
• Bjugn
• Ørlandet
• Fosenhalvøya

Sogn og Fjordane

Ein fangeleir var i Årdal.

Hordaland

• Ulven-leiren
• Espeland fangeleir
• I Bergen: Storetveit skole hadde 268 fanger. Paradis skole heiter skolen (2018).
• I Framnes i Norheimsund vart eit internat til ein fangeleir.
• Tvildemoen på Voss.

Vestfold

• Berg interneringsleir
• På Mellom-Bolærne (òg kalla Midtre Bolærne eller Mellom-Bolæren) var ein dødsleir for russiske og andre sovjetiske soldatar. Fangeleiren «var en av underleirene til hovedleiren Stalag 303 på Jørstadmoen ved Lillehammer. Den ble etablert i 1943 for 290 fanger som ble satt til tungt anleggsarbeid på festningen, de fleste av dem sovjetrussere».

Viken fylke

Akershus

• Grini konsentrasjonsleir
• I Nittedal: Åneby fangeleir

Innlandet fylke

Oppland

• På Jørstadmoen leir ved Lillehammer låg fangeleiren («hovedleir 303») Stalag 303.

Diskusjonsforum

«Nordlandsbanens historie i krig 1941-45» er eit (norsk) nettforum vedrørande mange av fangeleirane.

Kjelder

• Norge under okkupasjonen : 25 rapporter med kartlegging og registrering av spørreundersøkelser og dokumentasjon. 1997

• Bache, Andrew. [rapporten] «De sovjetiske, polske og jugoslaviske (serbiske) krigsfanger i tysk fangenskap i Norge 1941-1945. Oversikt over 709 krigsfange- og arbeidsleirer for utenlandske krigsfanger. Fordelt på 19 fylker» i Norge under okkupasjonen : 25 rapporter med kartlegging og registrering av spørreundersøkelser og dokumentasjon . Utgitt av prosjektet «Norge under okkupasjonen»
• Kosnes, Eivind. Sør-Varanger. Fangeleirer, andre typer leirer og fengsler i tiden 1940-1944. Fangeleiroversikt for Sør- Varanger kommune utgitt i 2015.
• Kosnes, Eivind. Fangeleirer i Finnmark under 2. Verdenskrig. Totaloversikt etter registrering, kartlegging og feltundersøkelser av fangeleirene i Finnmark fylke 2020.

Bakgrunnsstoff

• Petersen, Joachim. 1992. Hitlers Polar Eisenbahn
• Kosnes, Eivind. Sør-Varanger. Fangeleirer, andre typer leirer og fengsler i tiden 1940-1944. Fangeleiroversikt utgitt i 2015.
• Kosnes, Eivind. Fangeleirer i Finnmark under 2. Verdenskrig. Totaloversikt etter registrering, kartlegging og feltundersøkelser av fangeleirene i Finnmark fylke 2020.