Kyrkjebygg i Noreg

For kyrkjarkitektur generelt sjå, sjå Kyrkje.

For den norske kyrkja som andeleg og administrativ institusjon, sjå Den norske kyrkja.

Kyrkjebygging i Noreg tok til då kristendommen vart etablert kring år 1000. Dei første bygga var enkle stolpekyrkjer reist på 900 og 1000-talet. Dei meir varige stavkyrkjene kom etterkvart i staden for stolpekyrkjene. Omkring 1300 kyrkjebygg vart reist på 1100-1200-talet i det som var landets første byggeboom. I alt har det vore oppført omkring 3000 kyrkjebygg i Noreg, av desse er omkring halvparten borte. Langkyrkja er den vanlegaste norske kyrkjeforma, og fram til 1900-talet vart dei fleste bygg oppført i tre. Det er no omkring 1620 kyrkjebygg knytte til Den norske kyrkja (bedehus knytte til lekmannsrørsla ikkje medrekna) og det er kyrkjebygg innanfor andre kristelege trusretningar eller organisasjonar. Kyrkjene er landets viktigaste monumentalbygg og kulturminne med omsyn til utvikling innanfor kunst, arkitektur og byggjeteknikk. 220 kyrkjebygg er freda, og i tillegg er 765 listeført som verdfulle kulturminne.

Nidarosdomen er ei av dei eldste og største kyrkjene i Noreg.

Bakgrunn

For meir om dette emnet, sjå Norsk historie.

Frå år 1620 vart det ført systematiske kyrkjerekneskap, medan kjelder til eldre kyrkjehistorie er fragmentert. Kunnskap om mellomalderkyrkjer er delvis basert på arkeologisk materiale.

Moster gamle kyrkje, ei av dei eldste i landet (romansk 1100-talet), enkelt skip og kor.

Institusjonell

I tidleg kristen tid vart det skipa ei administrativ inndeling av landet. Hordaland vart til dømes delt i fjordung (firedel av eit fylke) og åttung med kvar si hovudkyrkje. Sakshaug gamle kyrkje var til dømes hovudkyrkje for eit av fire distrikt i Inntrøndelag.

Kyrkjebygging vart sterkt påverka av statens eller kongemakta si rolle. Gulatingloven omtalar i kapittel 12 reglar for vedlikehald av kyrkjene: «Um einskildmenn byggjer kyrkje, anten lendmann gjer det eller bonde, eller kven det er som byggjer kyrkje, skal han halda henne i stand og inkje øyda tufti. Men um kyrkja brotnar og hyrnestavane fell, då skal han føra timber på tufti innan tolv månadar; um det ikkje kjem, skal han bøta tre merker for det til biskopen og koma med timber og byggja opp kyrkja likevel.» Reformasjonen vart gjennomført med tvang i 1537 då Kristian 3 gjorde luterhanismen til statsreligion i riket. Kongen tok då kontroll over kyrkjegodset, og ein del kyrkjebygg vart rasert eller oppgitt. Bispar og prestar vart statstenestemenn under kongen. I 1662 fekk landet ein kongeleg kyrkjeinspektør, og dei nye formene som kom på denne tida (som Y-forma og åttekantforma) kan ha samanheng med dette. Grunnlova av 1814 stadfesta lutheranismen som statens religion. Forbodet mot katolisisme i Noreg vart fjerna i 1843, medan forbodet mot munkeordnar vart fjerna i 1897.

Etter 1814 vart saker som gjaldt kyrkjebygg flytta frå kanselliet i København til kyrkjedepartementet i Christiania, og godkjenningsprosessen vart meir byråkratisk. Lokale initiativ og lokal påverknad vart då i stor grad moderert av embetsverket.

Kyrkjelova frå 1851 kravde at kvart kyrkjebygg skal romme minst 30 % av innbyggjarane i soknet. Dei 623 kyrkjene frå andre halvdel av 1800-talet er difor relativt store. Kyrkjelova frå 1996 kravde at kvart bygg innanfor Den norske kyrkje skal ha plass til minst 1/10 av kyrkjelyden, men aldri færre enn 200 sete og det er ikkje krav om meir enn 500 sete.

Kvart kyrkjebygg har vore rekna som ei sjølvstendig institusjon (sjølveigd), ofte med eiga jord som har gitt leigeinntekter. Kyrkjelyden var sjølv ansvarleg for oppføring og vedlikehald av kyrkjebygget, eit prinsipp som vart innført så tidleg som på Mostratinget i 1024. I tida 1700-1720 selde Kongen om lag 600 kyrkjer til private for å finansiere Den store nordiske krigen, desse bygga vart kjøpt tilbake i løpet av dei neste 150 åra. Kyrkjelova av 1897 stadfesta at kyrkjebygga høyrer til kyrkjelyden, unntaket er enkelte museumskyrkjer og bygg eigd av Fortidsminneforeningen. Kyrkjegarden (oftast brukt som gravplass) har same eigartilhøve som kyrkjebygget. Den enkelte kommune har som regel ansvar for teknisk drift og finansiering av kyrkjebygg og kyrkjegard innanfor Den norske kyrkja, medan tilsyn og administrasjon (etter kyrkjelova 1996) ligg hos kyrkjelydens eigne organ og ein tilsett dagleg leiar (kyrkjeverje). Den norske stat eig i utgangspunktet ingen kyrkjebygg med unntak av mellom anna Akershus slottskyrkje og Svalbard kyrkje. Nidarosdomen kan også reknast som statleg eigedom fordi restaureringsarbeida sidan 1869 har vore finansiert direkte over statsbudsjettet.

Den anglikanske St Edmunds kyrkje, Oslo, eit nygotisk bygg frå 1884

Val til Riksforsamlinga på Eidsvoll og det første Stortinget i 1814 fann hovudsakleg staf i kyrkjene (etter gudstenesta). Omkring 180 av dei omkring 300 kyrkjebygga som tente som vallokale i 1814 står framleis.

Vern og nedlegging

Alle gjenstandar frå før 1537 og alle bygg eldre enn 1650 er automatisk verna, men utan at eigartilhøve blir endra. Om lag 10 % av eksisterande kyrkjer er oppført i mellomalderen. 220 kyrkjebygg er freda, og i tillegg er 765 listeført som verdfulle kulturminne. Til samanlikning er 87 % av svenske kyrkjer freda og 75 % av engelske kyrkjer er freda. Av dei omkring 1000 stavkyrkjene som vart oppført i mellomalderen er nesten alle borte, mange vart rivne fordi dei var i dårleg stand eller for å gje plass til ei større kyrkje ettersom kyrkjelyden vaks på 1600-1700-talet. Berre 9 (av 58) mellomaldersteinkyrkjer i byane eksisterer, dei andre forsvann i brann eller riving. Til dømes gamle Ulstein kyrkje vart skada av lynnedslag og erstatta av tømmerkyrkje. Den tidlegare Melhus kyrkje vart riven i 1890 som ei av dei siste.

Til forskjell frå mange andre europeisk land var det i Noreg praktisk tala ingen adel som brukte ressursar på palass eller herregardar. I staden investerte lokalsamfunnet i kyrkjebygging. Dei norske kyrkjene er difor landets praktbygg og sentrale kulturminner med omsyn til utvikling innanfor kunst, arkitektur og byggjeteknikk. I Noreg er berre omkring 250 profane mellomalderbygg teke vare på.

Nedgang i bruk og endra soknegrenser kan føre til at kyrkjer blir overflødige. I til dømes Nederland og Danmark gjer små kyrkjelydar at eit stort tal kyrkjer blir stengde. I Nederland har over 600 kyrkjer blitt lagt ned dei siste tre åra. I Noreg er eit fåtal kyrkjebygg tekne ut av vanleg bruk, det gjeld mellom anna Markus kyrkje (Oslo) og Jakob kyrkje i Oslo. Soknerådet gjekk i 2013 inn for avvikling og sal av Bø kyrkje i Hyllestad. Bredtvet kyrkje i Groruddalen er utleigd til den katolske kyrkja. Metodistkyrkja Sigerfjord i Sortland vart seld til privat i 2012, og metodistkyrkja i Arendal (oppført 1871) vart avvigsla i 2012.

Brann er ein trussel særleg mot dei norske trekyrkjene. Brannen i Grue kyrkje kravde 113 liv og er den største kjente brannkatastrofen i Noreg. Enkelte kyrkjer har også blitt påtent, til dømes Åsane gamle kyrkje og Fantoft stavkyrkje (både to vart gjenreist som kopiar). Den 300 år gamle Meldal kyrkje brann i 1981 og vart gjenreist etter mønster av den tapte. Østre Porsgrunn kyrkje, ei dei største tømmerkyrkjene i landet, gjekk tapt i 2011. Også steinkyrkjer har fått store skadar ved brann, til dømes har Nidarosdomen og Nykirken i Bergen vore skada av brann fleire gongar.

Av dei 1676 kyrkjene som eksisterte i 1975 var 1324 bygg oppført før andre verdskrigen (i tråd med tradisjonelle arkitektoniske former) og vart av Muri kalla «gamle kyrkjer».

Arkitektar

Dei eldre kyrkjene har ofte ukjende arkitektar eller dei vart utforma av byggmeisteren som «bygde etter eige hovud». Kyrkjerekneskapane frå 1600-1700-talet viser at det ofte var særskilte kyrkjebyggjarar (byggmeistrar og medhjelparar spesialisert i kyrkjebygging), slik at det ferdige byggverket vart prega av byggelagets handtverkstradisjon og formspråk. Anders Thorsen Syrtveit er døme på ein kjend kyrkjebyggjar frå Agder. Murmeisteren Svend Aspås verka som byggjeleiar og dels som arkitekt for fleire store kyrkjer. Presten Abraham Pihl blir rekna som arkitekt mellom anna for Vang kyrkje på Hedmarken. Den store kyrkja på Kongsberg vart teikna av bergmeisteren der.

På 1800-talet kom dei profesjonelle arkitektane. Ei rad kyrkjer vart oppført etter typeteikningar av arkitekten Jacob Wilhelm Nordan, til dømes Gjøvik kyrkje. Om lag 100 kyrkjer vart bygd etter Nordans teikningar, meir enn nokon annan arkitekt i Noreg. Same teikningar kunne bli brukt til fleire kyrkjer, til dømes laga Georg Andreas Bull teikningar til Nes kyrkje i Hallingdal og Frosta kyrkje vart eit par år seinare oppført etter same teikningar. Arkitektane Linstow (delvis utdanna ved Bergseminaret) og Grosch utforma den unge hovudstaden Christiania og i tillegg eit stort tal kyrkjer på 1800-talet. På eige initiativ laga Linstow «Udkast til Kirkebygninger paa Landet i Norge. Til Veiledning for de Kirke-Eiere som uden Architects Hjelp ville opføre Kirker.» (truleg som følge av den fryktelege Brannen i Grue kyrkje) og i 1831 hadde han ei samling mønsterteikningar for kyrkjebygg klar.

Demografi

Det er ingen manntal eller andre nøyaktige register over folkesetnaden i mellomalderen, men før svartedauden hadde Noreg eit folketal på mellom 300 000 og 400 000. Ved reformasjonen var folketalet under 200 000 og først i 1650 var folketalet på same nivå som før svartedauden. Då kyrkjebygging tok til omkring 1050 var folketalet omkring 200 000. Etter Svartedauden vart mange gardar og busetjingar lagt aude, i dei mest marginale jordbruksområda vart opp mot 80 % av gardane oppgitt. Stader som Skien, Veøy og Borgund (Ålesund) gjekk ut av bruk som kjøpstader. Kyrkja sine inntekter var etter svartedauden under ein firedel av inntektene før svartedauden.

Dagens Hattfjelldal kyrkje under bygging (1868), førre kyrkje (1788) til venstre.

I 2012 var 76 % av innbyggjarane i Noreg medlemmar av Den norske kyrkja (mot 86 % i 2001), medan 5,6 % er medlemmar av andre kyrkjesamfunn. Den romersk-katolske kyrkja har omkring 100 000 medlemmar fordelt på 35 sokn med eigne kyrkjebygg.

Plassering

Tidlege kyrkjer kan ha blitt oppført på same stad som før-kristne heilagdommar. Førhistoriske gravplassar (særleg gravhaugar) på eller nær kyrkjestader, til dømes på Avaldsnes, tyder på kontinuitet frå før-kristen tid. På Vestlandet var det også vanleg å reise kyrkjer på eller i tilknyting til den største garden i bygda. Enkelte av desse kan ha vore såkalla høyendekyrkjer eller private kyrkjer for ein velståande bonde eller hovding. I mellomalderen var steinkyrkjer mest vanleg i byane, ytst på kysten, i dei rike jordbruksområde på Austlandet og i Trøndelag, og i regionale senter i fjordområda; stavkyrkjer var vanleg i jordbruksområde eller i tynt folkesette område. Dei to gruvebyane Røros og Kongsberg har begge store kyrkjer frå 1700-talet.

Etter gamal skikk skal kyrkjene peike mot aust, slik at koret er i austre ende medan inngangen er i vestre.

Tidsline

Den 4 m høge steinkrossen på Kvitsøy.

Periode	Hending og utvikling	Kyrkjebygging
900-talet	Statsbygging på Vestlandet. Kristendommen introdusert, anglo-norske steinkrossar reist.	Dei første kyrkjene kan ha blitt oppført.
1000-talet	Mostratinget (1024) godtar kristendommen som landets lov.	Tidleg kyrkjebygging (stolpekyrkjer).
1100-1200	Nidaros erkebispedøme (1152) oppretta.	Byggjeboom, stavkyrkjeperioden. Romansk, seinare gotisk stil.
1349-1350	Svartedauden. Avfolking.
1400-1500	Nedgangstid.	Kyrkjebygging stansar opp.
1537	Den protestantiske reformasjonen. Kyrkja blir lagt under Kongen.	Katolsk kunst og ornament øydelagd. Enkelte kyrkjer rivne eller forlatne.
1600-1700	Folkevekst, einevelde.	Ny kyrkjebygging, tømmerkonstruksjon tar over. Brot med katolsk tradisjon, framvekst av protestantisk stil.
1814-	Lausriving frå Danmark, stats- og nasjonsbygging.	Profesjonelle arkitektar kjem med.
1851-1940	Urbanisering. Kyrkjelova av 1851	Ny byggjeboom. Store kyrkjer, nygotikk og tradisjon. Mange eldre kyrkjer rivne.
Andre verdskrigen	Invasjon og okkupasjon	Enkelte kyrkjer øydelagd av brann eller bomber.
Etterkrigstid	Gjenoppbygging. Fortsatt urbanisering.	Nye byggjematerial. Brot med tradisjonen, funksjonalisme. Nye kyrkjer i forstadane.

Byggjeteknikk

Oppheim kyrkje i Voss - ei av dei mange langkyrkjene i tre bygd på 1800-talet.

Synleg tømmerkonstruksjon i Sankt Jørgen kyrkje (Leprahospitalet)

Foto: Nina Aldin Thune

.

Det mest særmerkte ved norsk kyrkjebygging er utstrakt bruk av tre som byggemateriale som i dei mellomalderske stavkyrkjene og i nyare kyrkjer bygd av tømmer. Internasjonalt er stavkyrkjene nær eineståande i sitt slag.

Dei første kyrkjene

Dei første bygga var truleg enkle stolpekyrkjer reist på 900 og 1000-talet. Dei meir varige stavkyrkjene kom etterkvart i staden for stolpekyrkjene. Restar av stolpekyrkjer finst mellom anna under Urnes stavkyrkje og Lom stavkyrkje. Den vesentlege skilnaden på stolpekyrkjer og stavkyrkjer er at i stolpekyrkjene var jordgravne stolpar sentralt i den bærande konstruksjonen, medan stavkyrkjene har stolpar («stavar») som kviler på ei treramme (grunnstokk, svill) som ligg på en grunnmur av stein. Stolpegropene var frå 20 cm til 1 m djupe, og stolpene var omkring 30 cm i diameter (en 5 m høy stolpe veide da omkring 300 kg). Stavkonstruksjonen kom i staden for stolpekonstruksjonen gradvis frå omkring år 1000. Håkon Christie gjekk ut frå at stolpekonstruksjonen gjekk ut av bruk fordi stolpane rotna nedanfrå. Jørgen H. Jensenius meiner at arkeologisk materiale ikkje gjev klar støtte til Christies råtehypotese, endring i storleik eller overgang til steinkyrkje kan også vere ei forklaring på at jordgravne stolpar gjekk ut av bruk. Røldal stavkyrkje kan ha hatt innslag av stolpar sett i jorda heilt til 1913. I Lom stavkyrkje er steinfundamentet og grunnstokkane lagt omtrent rett over dei attfylte stolpehola. Bortsett frå ulik fundamenteringsmetode meiner Jensenius at stolpekyrkjene i hovudtrekk var som ei stavkyrkje.

Mellomalder: Stav og stein

Meir informasjon sjå Stavkyrkje

Meir informasjon sjå Norske mellomalderkyrkjer i stein

Omkring 1300 kyrkjebygg vart reist på 1100-1200-talet i det som var landets første byggeboom. Det var kanskje så mykje som 1000 stavkyrkjer i mellomalderen, men berre 271-300 steinkyrkjer (160 av desse eksisterer fortsatt). Til samanlikning har Sverige 900 og Danmark 1800 steinkyrkjer frå mellomalderen. Alle trekyrkjer vart før reformasjonen oppført i stavkonstruksjon, berre ei eller kanskje to små kyrkjer vart bygd av lafta tømmer. Det store talet på stavkyrkjer var særleg i tynt folkesette område som fjelldalane og skogsbygdene, og i fiskevær på øyane og mindre fjordarmar.

Steinkyrkjene vart oppført i byane, langs kysten og i rike jordbruksområde på Austlandet og i Trøndelag. Av dei opp mot 300 steinkyrkjene reist i mellomalderen var 58 byar og kaupangar (Bergen åleine hadde 19), men berre 9 av desse er eksisterer i dag. Hovudkyrkjene og «fylkeskyrkjene» var ofte i stein, til dømes Kinsarvik kyrkje i Hardanger. På Sunnmøre vart det til dømes bygd minst sju steinkyrkjer, tre av dei låg i det regionale senteret Borgundkaupangen og fire heilt ute ved kysten (Åheim, Giske, Ulstein, Herøy) - ingen i fjordbygdene. I enkelte senter i fjorddistrikta vart det også bygd steinkyrkjer, til dømes er hovudkyrkja i Aurland (Vangen kyrkje) i stein, medan dei mindre kyrkjene i Undredal og Flåm er i tre.

By/kaupang	Steinkyrkjer i mellomalderen
Bergen	19
Trondheim	11
Oslo	9
Tønsberg	6
Stavanger	3
Hamar	3
Borgund	3
Borg	2-3
Skien	1
Veøy	1

Etter reformasjonen: Tømmer tar over

På 1400- og 1500-talet vart det praktisk tala ikkje reist nye kyrkjer i Noreg. Dei fleste stavkyrkjene forsvann fram mot 1700 og vart ofte avløyst av kyrkjer i lafta tømmer. På landet var alle nye kyrkjer i tida 1600-1800 lafta tømmer (med unnatak av Sør-Fron kyrkje), og tre som byggjemateriale dominerte endå meir enn i mellomalderen. Fet kyrkje frå 1580 var ei tidleg tømmerkyrkje oppført etter reformasjonen. I dei 200 åra 1600-1800 vart det reist færre enn 20 kyrkjer av stein eller tegl.

Tømmerkonstruksjonen gav ein lågare og tyngre bygningstype enn stavkyrkjene frå mellomalderen. Dyktige kyrkjebyggarar reiste gjerne frå bygd til bygd og sette opp kyrkjer etter eige hovud og ikkje etter europeiske stilretningar i samtida. Grunnplanet tidleg på 1600-talet var ofte enkelt med eit rektangulært skip og smalare kor (langkyrkje), men i siste halvdel av 1600-talet vart korsforma grunnplan vanleg og på 1700-talet vart krosskyrkja det dominerande (på Vestlandet dominerte fortsatt langkyrkja). Tverrarmane i krosskyrkja hjelper til å stive av laftekonstruksjonen slik at kyrkjerommet kan lagast større. Sæther meiner at med laftekonstruksjon vart også lengda på tømmeret avgjerande og det kom etterkvart mange planformer som høvde med tømmeret. Austigard trur at mangel på stort tømmer også er ei forklaring på at krosskyrkjene vart vanlege på 1600-talet: Den store eksporten av treverk mellom anna til Holland gjorde at det stort sett var smått hustømmer igjen, men det var nok til 5-6 meter lange krossarmar. Opp til ein viss storleik høvde krosskyrkja godt med lafteteknikken. I ein laftekonstruksjon blir høge veggar og veggar gjennomskorne av dører og store vindauge mindre stabile. Rein lafteteknikk avgrensar difor storleik, form og opningar i bygget. I Samnanger kyrkje har sideskipa i basilikaforma fått avkutta hjørne (slik at grunnplanet vart åttekanta), dette er truleg gjort for å sleppe å skøyte stokkane i tømmerkonstruksjonen. På slutten av 1800-talet vart langkyrkjene igjen dominerande og dei vart ofte bygd store i samsvar med kyrkjelova frå 1851. Desse høge tømmerveggane med store vindauge måtte då avstivast mellom anna med strekkfiskar.

Tal kyrkjebygg etter materiale og periode.

Materiale	Mellomalderb	1537-1700	1701-1800	1801-1850	1851-1900c	1901-1940	1945-2004
Tre	om lag 1000	51	116	125	460	215	114
Steina	271	2	12	10	82	63	225

^aMedrekna teglstein og betong.
^bMedrekna tapte bygg.
^cI tillegg om lag 60 bygg tapt i brann.

Moderne teknikk

Ved gjenreisinga etter andre verdskrigen var arkitekturen i byrjinga tradisjonell, men med nye materialar som armert betong, døme på dette er Molde og Bodø kyrkjer frå 1950-talet. Lillestrøm kyrkje frå før krigen er også oppført i betong, men i gamal stil. På 1960-talet vart kyrkjearkitekturen og byggjeteknikken lausrive frå tradisjonen slik at det kom nye former som i Ishavskatedralen og Kirkelandet kyrkje i Kristiansund. Ishavskatedralen er oppført i lettbetong og aluminium.

Utforming

Tabellen viser norske kyrkjebygg gjennom historie inndelt etter grunnplan. Inndelinga i tabellen er ikkje eksakt fordi det finst kombinasjonsformer og ein del mellomalderkyrkjer med langplan vart seinare utvida til krossplan. Til dømes er Dolstad kyrkje ein kombinasjon av åttekant og krossplan. Enkelte åttekantkyrker har ei utstrekt form med koret i ein eigen bygningsdel utanfor åttekanten, slik som i langkyrkjene. Flesberg stavkyrkje er døme på kyrkje med opphavleg langplan.

Eksisterande kyrkjebygg etter utforming og periode

Grunnplan	Mellomalder	1537-1617	1618-1700	1701-1800	1801-1850	1851-1900	1900-1940	1945-1964	1965-2004
Langkyrkje og basilikaform	176	5	31	46	58	469	255	≈ 80%	≈ 15%
Krosskyrkje og Y-kyrkje	3	0	17	72	38	45	20	≈ 5%
Åttekantkyrkje	0	0	0	10	38	26	0	7	0
Firkantform	9	0	0	0	1	2	3	≈ 10%	≈ 40%

I mellomalderen vart dei fleste kyrkjene bygd av tre og alle i stavkyrkjeteknikk. Stavkyrkjene vart oppført både som einskipa langkyrkjer (type A) og med heva midtrom (type B). Type B har trekk av både treskipa basilika og sentralkyrkje, samtidig som dei har eit langstrakt midtrom. Likskapen med basilikaforma har gjeve opphav til teorien om at stavkyrkjene er romanske basilika overført til trekonstruksjon, men stavkyrkjenes opphav er fortsatt eit uavklart spørsmål. Anker meiner til dømes at den utanlandske steinarkitekturen hovudsakleg har påverka utforminga ornament og andre detaljar.

Dei fleste steinkyrkjene vart i mellomalderen oppført som langkyrkjer med nokre få i klassisk basilikaform (til dømes Gamle Aker kyrkje). På 1400-1500-talet vart det praktisk tala ikkje sett opp nye kyrkjer. Frå reformasjonen til 1617 var det bygd berre eit fåtal kyrkjer. Då det igjen vart bygd nye kyrkjer på 1600-talet vart det nesten berre brukt treverk, men stavkyrkjeteknikken var forlaten til fordel for tømmerkonstruksjon. Dei tidlegare katolske kyrkjene vart omgjort til protestantiske. Dei nye kyrkjebygga på 1600-talet braut forsiktig med den katolske tradisjonen, medan kyrkjebygginga på 1700-talet viste framvekst av ein eigen protestantisk stil. Preikestolen vart sentral i kyrkjerommet i samsvar med protestantismens vekt på det talte ordet (preika) som den sentrale delen av gudstenesta. I denne perioden vart også preikestolalteret introdusert, truleg med Kongsberg kyrkje som den første. På 1700-talet vart det også eksperimentert med nye former, til dømes åttekanten som i Sør-Fron kyrkje og Y-forma som i Rennebu kyrkje.

Klokketårn

Kyrkjetårnet har lenge vore ein sentral del av bygget, men dei eldste kyrkjene i landet hadde truleg berre ein enkel klokkestøpul eller ikkje klokketårn i det heile. I løpet av mellomalderen vart stilen høgare og slankare avslutning av tårnet, samstundes skulle tårnet tåle tyngre klokker (fleire hundre kg). Då lafting tok over som teknikk på 1600-talet vart tårnet utført i bindingsverk.

I den tradisjonelle norske kyrkja går ein gjennom tårnfoten (våpenhuset) for å kome inn i kyrkja. Norske kyrkjebygg har varierande plassering av klokketårnet. Sentralt plassert tårn midt på taket (takryttar) er brukt både i krosskyrkjer og åttekantkyrkjer, også ein del langkyrkjer har sentralt tårn. Tårn over eller integrert med våpenhuset (ofte i vestre ende av bygget) er mykje brukt. Eit unnatak er Svolvær kyrkje der koret er i tårnfoten i byggets sørlege ende. Enkelt kyrkjer har frittståande klokkestopul. Borgund stavkyrkje har både takryttar og klokke i frittståande stopul. Lillestrøm kyrkje har frittståande klokketårn. Tyngre klokker gir meir eller djupare klang, slik at to tunge klokker er betre enn tre lettare. Ei god kyrkjeklokke bør vere på minste 400 kg i følgje Sæther.

Typisk langkyrkje frå 1800-talet, eksteriøret avspeglar grunnplanet, frå venstre mot høgre: sakristi, kor, skip, tårn over våpenhus.

Grunnplan

• Langkyrkja er den vanlegaste kyrkjeforma i Noreg og kan reknast som den prototypiske eller opphavlege forma. Ei langkyrkje har typisk eit enkelt rektangulært skip for kyrkjelyden, medan koret er eit litt smalare rom med ofte litt lågare tak i ein eigen bygningsdel knytt til den austlege enden av hovudkonstruksjonen. Tårnet er ofte integrert i eller kviler på våpenhuset i byggets vestlege ende, men kyrkjeklokkene kan også henge i ein takryttar som kviler på taket over skipet. Inngangspartiet (våpenhuset) er som koret ofte ein smalare og lågare del av bygget. Langkyrkjeforma finst i steinkyrkjer frå mellomalderen, i stavkyrkjer, i tømmerkyrkjer, i nygotiske og i moderne kyrkjebygg. Haltdalen stavkyrkje er døme på ei enkel langkyrkje. Langplan dominerte i nye kyrkjebygg i etterkrigstida fram til omkring 1960 då rektangulære eller viftaforma grunnplan tok over i nybygg.
• Ulikt klassisk basilika har dei typiske norske langkyrkjene ikkje sideskip eller søyler. Gamle Aker kyrkje er ei av dei få mellomalderske basilikaer i Noreg, medan Steinkjer kyrkje er døme på ei moderne kyrkje med basilikaform. Lillestrøm kyrkje vart oppført i 1935 med klassisk basilikaform og frittståande kvadratisk tårn. Til dømes Muri reknar basilikaform som langkyrkjer. Dei mest utvikla stavkyrkjene har mange element som er typiske for basilikaforma, til dømes arkader, klerestorium og romanske kapitélar.

Oslo domkyrkje er ei barokk krosskyrkje frå 1697 (foto Lindahl 1880)

• Krosskyrkjene kan ha grunnplan som gresk eller latinsk kross. Dette er den neste vanlegaste forma på kyrkjer fram til 1940. Ein gresk kross har hovudskip og tverrskip av om lag same lengde. Kyrkjer forma som gresk kross har også preg av sentralkyrkje som er ordna symmetrisk omkring eit sentralt rom eller ein sentral vertikal akse. Til dømes er Olden gamle kyrkje sett saman av fem 6 ganger 6 meter kvadrat i ein symmetrisk krossform. Den latinske krossen har eit langstrekt hovudskip og kortare tverrarmar. Mange krosskyrkjer i Noreg har eit sentralt plassert tårn (takryttar) til dømes Kors kyrkje og Øksnes kyrkje, i andre krosskyrkjer er tårnet asymmetrisk plassert over våpenhuset som i Ulvik kyrkje eller Oslo domkyrkje. Y-forma er ein variant av krosskyrkjeforma og er unik for Noreg. Y-forma gav betre utsikt til koret. Dei fleste krosskyrkjene frå 1600-1700-talet er oppført i tømmer mellom anna fordi krossforma er meir stabil enn langplanet i store tømmerbygg. I mellomalderen vart ingen soknekyrkjer oppført i krossform, men mange vart seinare utvida ved å bygge på tverrskip som Haslum kyrkje eller Søndeled kyrkje. Fleire stavkyrkjer med langplan vart bygd om til krosskyrkjer på 1600-1700-talet, til dømes Hedalen stavkyrkje.
• Åttekanta eller oktogonale kyrkjer er særmerkt ved eit åttekanta skip. Heile bygget kan ha form som ein meir eller mindre likesida åttekant, eller berre skipet er åttekanta med kor og/eller våpenhus sett utanpå åttekanten. Omkring 70 kyrkjer i Noreg er hovudsakleg åttekanta, mellom desse er Hospitalskyrkja i Trondheim den eldste. Denne forma spreidde seg frå det dåverande Nidaros stift til andre delar av Noreg. Mest alle åttekantkyrkjene i Noreg er oppført i tømmer og som regel kledd med panel. Nokre av dei største kyrkjene i Noreg er åttekanta, inkludert viktige kulturminne som Sør-Fron kyrkje og Røros kyrkje.
• Moderne kyrkjeformer vart introdusert kring 1960. Tradisjonell kyrkjearkitektur held stand i etterkrigstida til omkring 1965. På denne tida vart både reint rektangulære og vifteforma grunnplan vanlege. Ei rektangelforma kyrkje minner om ei vanleg langkyrkje, men har ikkje altaret for seg sjølv i ein smalare del av kyrkjerommet (koret). I 1990-åra var 80 % av nye kyrkjer forma som ei vifte i 90° eller 180° (halvsirkel) med altaret plassert sentralt i sjølve skipet. Slettebakken kyrkje er eit tidleg døme på eit utradisjonelt bygg med vifteforma kyrkjerom. Det vart også vanleg å utforme bygga som såkalla arbeidskyrkjer med plass fleire aktivitetar som prestekontor, barnehage og klubbverksemd. Torshov kyrkje er eit tidleg døme på arbeidskyrkje. Mellom dei moderne arbeidskyrkjene finst også sekskanta grunnplan som i Byåsen kyrkje. I dei moderne arbeidskyrkjene utgjer kyrkjerommet i gjennomsnitt 20 % av byggets totale areal.

Stil

Portal i Stavanger domkyrkje med engelsk-romansk chevron.

Foto: Nina Aldin Thune

• Romansk. Dei første steinkyrkjene i Noreg vart oppført omkring år 1100 i romansk stil, bygging av omkring 15 kyrkjer tok til tidleg på 1100-talet. Etter den normanniske erobringa av England i 1066 vart den anglo-normanske stilen den viktigaste inspirasjonen for romanske kyrkjer på Vestlandet, i Agder og i Trøndelag. Austlandet var meir påverka av danske og tyske ideal med mindre vekt på ornament. Små bygdekyrkjer er vanskeleg å datere, men Ekroll trur at den romanske stilen overlevde lengst på bygdene. Romanske dekorasjonar var lenge i bruk i treskurd på stavkyrkjer og på profane bygg. Viktige romanske kyrkjebygg:

• Gamle Aker kyrkje (primært romansk/anglo-normannisk får kring 1100)
• Stavanger domkyrkje (byrja romansk, fullført gotisk)
• Nidarosdomen (tverrskipa)
• Talgje kyrkje (anglo-normannisk 1100-talet)
• Systerkyrkjene i Gran (1100-talet)
• Sakshaug gamle kyrkje (kring 1150, normannisk-romansk)

• Gotisk. Den gotiske byggjestilen vart truleg innført av Håkon Håkonsson kring 1240 og stilen vart dominerande fram til kyrkjebygging stopp opp på 1300-talet - mindre byggjearbeid på Nidarosdomen fortsette likevel utover i mellomalderen. Nidarosdomen er den einaste norske kyrkja der heile knippet av gotiske stilelement (inkludert strebebogar) blir brukt. Stavanger domkyrkje og Utstein kloster har også vesentlege gotiske innslag. Gotiske ribbekvelv vart lite brukt i norske mellomalderkyrkjer, i staden brukte kyrkjebyggjaren ulike former for takstolar eller sperretak av treverk - eit viktig unntak er ribbekvelvet i koravslutninga i Alstadhaug kyrkje. Voss kyrkje er døme på ei mellomalderkyrkje i gotisk stil og med takkonstruksjon av treverk. Den monumentale Trondenes kyrkje er ei kyrkje frå seinmellomalderen og har både gotiske og romanske innslag. Den store St. Magnuskatedralen på Orkenøyene vart oppført i norrøn tid medan Orkenøyane låg under Nidaros erkebispedømme. Klebersteinsportalen i Dale kyrkje i Sogn er den mest storslagne i noko norsk bygdekyrkje i følgje Østby. Den vestlege inngangen i Bergen domkyrkje er døme på ein streng gotisk arkitektur.
• Renessansen gjorde lite utslag på norsk kyrkjebygging fordi det knapt vart oppført nye bygg på den tida, spor av renessanse finn ein mest i interiør.
• Barokk og rokokko var ei stilretning som særleg gjorde seg gjeldande på 1600-1700-talet og er kjenneteikna av dynamiske virkemiddel og utprega ornamentering. Det barokke innslaget blir mellom anna tydeleg i altertavlene og i form av treskurd særleg i Nord-Gudbrandsdalen. Sør-Fron kyrkje er utforma i seinbarokk og Louis-seize-stil. Kongsberg kyrkje er utstyrt med barokk og rokokko interiør. Nykirken i Bergen vart gjenreist på same tid med barokk og rokokko interiør, og som Kongsberg kyrkje har den preikestolalter med orgelet over preikestolen. Røros kyrkje er også eit viktig døme på denne epoken. Trekyrkjene på landet fekk også preg av stilen i tida, men i mindre grad fordi arbeidet vart styrt av bygdesnikkaren og prega av tre som materiale.
• Klassisismen kom til Noreg omkring 1800 og er tydeleg i Linstows og Groschs utforming av monumentalbygga i den unge hovudstaden Christiania. Mandal kyrkje (1821) er eit tydeleg døme på klassiskprega kyrkjearkitektur.

Nye Borgund kyrkje etterliknar stavkyrkja like ved.

Grefsen kyrkje har preg av ei romansk mellomalderkyrkje.

• Historisme. Historismen gjorde seg gjeldande frå kring 1850 og er prega av at ein søkte å etterlikne og gjenopplive stiluttrykk frå eldre periodar til dømes gotikk eller barokk. I Noreg fall historismen i tid saman med nasjonsbygginga etter lausriving frå Danmark.

• Ny-gotisk. I løpet av den byggjeboomen etter kyrkjelova av 1851 vart det reist mange nygotiske kyrkjebygg både i tømmer og i mur. Dei vart oppført med langplan og kor med avkutta hjørne. Dei mange nygotiske kvite trekyrkjene på landet og dei raude teglsteinskyrkjene i byane prega inntrykket av den typiske norske kyrkja. Den store Kristiansand domkyrkje til dømes er eit nygotisk bygg i teglstein og sement. Bamble kyrkje er eit tidleg døme på nygotisk tømmerbygg inspirert av lokal byggjeskikk. Tromsø domkyrkje er også eit stort trebygg i nygotisk stil, medan Lofotkatedralen er den største nygotiske trekyrkja. Lillesand kyrkje vart bygd i 1889 av reisverk med ein kombinasjon nygotisk stil og sveitserstil. Oslo vaks sterkt på denne tida og det vart fleire nygotisk bygg som Uranienborg kyrkje og Trefoldighetskyrkja i raud tegl.
• Drakestil og stavkyrkjer. Særmerkt for Noreg er at dei gamle stavkyrkjene påverka kyrkjearkitekturen på 1800-1900-talet. Christian Christie teikna den nye Borgund kyrkje i ein stil som minner om Borgund stavkyrkje like ved. Christie stod også bak Årdal kyrkje i Sogn, Hauge kyrkje og Stedje kyrkje i liknande stil. Hol kyrkje i Hagafoss har også byggjeteknikk og detaljar som slektar på stavkyrkjene. Uvdal kyrkje har trekk av stavkyrkje i konstruksjon og eksteriør, og er dekorert i drakestil. Holm kyrkje og den nye Veøy kyrkje vart i 1907 oppført i drakestil og med drag av både stavkyrkje og basilika. Rødven kyrkje (også den 1907 og i same område) etterlikna forma på Rødven stavkyrkje. Raundalen kyrkje er oppført i nasjonalromantisk stil med stavkyrkjepreg (forhøga midtskip og sideskip som minner om omgang brukt i stavkyrkjer). Det gjenreiste Holmenkollen kapell (1996) har fått fleire konstruksjonselement frå stavkyrkjene og detaljar frå drakestilen.
• Nyromansk. Hamar domkyrkje vart utført i ein enkel tysk-romansk stil i 1866. Frogner kyrkje i Oslo vart teikna i seinromansk stil av Ivar Næss. Likeeins utforma Wilhelm von Hanno Grønland kyrkje i nyromansk stil. Fagerborg kyrkje har innslag av både nyromansk og nygotisk stil, og påverka av jugendstilen frå den tida (1903). Svolvær kyrkje (1934) er prega av enkle strenge former som ei bygdekyrkje frå mellomalderen. Også Grefsen kyrkje (1940) er i hovudsak utforma i norsk romansk steinkyrkjetradisjon, men utan dei typisk romanske rundbogane og kyrkjerommet har einskipa langplan.

Storleik

Nidarosdomen er den einaste store gotiske katedralen i Noreg, det er også den største mellomalderkyrkja i Skandinavia med lengd 102 m, breidde 50 m og 21 m under taket. Kongsberg kyrkje med opphavleg 2400 sitjeplassar og 1000 m² golvflate blir rekna som det største kyrkjebygget i Noreg. Kongsberg var med sine sølvgruver ein av dei største og viktigaste byane i Noreg på 1600-1700-talet. Røros kyrkje med 1600 sitjeplassar er også ei av dei største i Noreg og også den oppført i tilknyting til eit bergverk. Østby reknar desse to som dei mest monumentale kyrkjene frå 1700-talet. Lyngdal kyrkje er med 1600 seter ei av dei største bygdekyrkjene i landet.

Sjølv om «domkyrkje» (katedral) viser til funksjon eller status som bispesete, blir enkelte kyrkjer omtala slik, til dømes Sør-Fron kyrkje, Vågan kyrkje og Slidredomen.

I følgje Lorentz Dietrichson var dei første stavkyrkjene relativt små, kanskje på grunn av byggjeteknikken. Dietrichson identifiserer «Møre-typen» som både den yngste og største av stavkyrkjene. Han rekna ut grunnflata for 79 kyrkjer og kom til at dei tapte stavkyrkjene i Hjørundfjord, Volda og Norddal var på over 3000 kvadratfot, meir enn tre gonger så store som Urnes stavkyrkje eller Hopperstad stavkyrkje.

Sankt Svithun kyrkje i Stavanger er den største katolske kyrkja i Noreg med omkring 500 sitjeplassar.

Vågan kyrkje er det største trebygget nord for Trondheim.

I 1975 var det totalt 531.000 sitjeplassar i norske kyrkjer, 18 % av desse sitjeplassane var i Bjørgvin bispedømme. Dei største kyrkjene er i Oslo bispedømme med knapt 500 plassar i kvar kyrkje, minst i Nord-Hålogaland med vel 200 plassar i kvar kyrkje. I høve til innbyggjartalet er (eller var) det størst trengsel i Oslo med over 17 innbyggjarar for kvar sitjeplass i soknekyrkjene. I Hamar, Bjørgvin, Nidaros, Agder og Hålogaland var det best plass med omkring 5 innbyggjarar for kvar sitjeplass.

Nokre av dei største kyrkjebygga i Noreg (etter tal sitjeplassar - lista er ufullstendig):

• Kongsberg kyrkje 2400 sitjeplassar
• Nidarosdomen 1850 plassar
• Mandal kyrkje 1800 plassar
• Røros kyrkje 1640 plassar
• Kristiansand domkyrkje 1500 plassar
• Vågan kyrkje (Lofotkatedralen) 1200 plassar
• Vang kyrkje i Ridabu i Hamar kommune 1000 plassar

Ei av dei minste er Undredal stavkyrkje med berre 40 plassar.

Galleri

Mellomalder

Trekyrkjer
Reinli stavkyrkje, lanplan (1200-talet) foto: John Erling Blad Urnes stavkyrkje (1100-talet) Heddal stavkyrkje, største stavkyrkja (1200-talet) Borgund stavkyrkje, interiør (1100-talet) Frå Hedalen stavkyrkje (1100-talet) Grunnplan av stavkyrkje (Christie) Flesberg stavkyrkje (1100-talet), utvida med tømmer i 1735 Døypefont i kleberstein og altar, Røldal stavkyrkje

Steinkyrkjer frå mellomalderen
Stiklestad kyrkje, langplan, romansk Veøy gamle kyrkje, langplan, romansk Domkyrkjeruinane på Hamar (omkring 1152), under glasstak Oddernes kyrkje, Kristiansand (1000-talet?) Gamle Aker kyrkje (1000-talet) Søndeled kyrkje, (kring 1150), utvida med tømmer til krossform (1785) Systerkyrkjene i Gran, romansk med gotikk, langplan og basilika Interiør i Edøy gamle kyrkje, langplan (1100-talet)

Etter reformasjonen

Kyrkjebygging 1537-1851
Årdal gamle kyrkje (Hjelmeland), langplan, tømmer, Stavangerrenessansen (1620) Årdal gamle kyrkje, rosemål interiør Oslo domkyrkje, barokk, krossform, tegl (1697) Kolbu kyrkje, krossform, tre (1730) Kongsberg kyrkje, barokk, tegl, krossform Klæbu kyrkje, åttekant, tømmer (1790) Evenes kyrkje, tømmer, dansk «herregardstil» (1800) Laudal kyrkje, tre (1826), foto: Thomhav (1900)/Riksantikvaren

Etter kyrkjelova 1851

Tjugum kyrkje, åttekanta, tre (1863) Hattfjelldal kyrkje (1868) under bygging, eldre kyrkje t.v. Kvam kyrkje i Steinkjer, langplan, tre (1878) Gildeskål kyrkje tre, nygotisk langplan (1881) foto (1890) Thomhav /Riksantikvaren Orkanger kyrkje i opphavleg stil (1892), foto Thomhav/ Riksantikvaren Johanneskirken, nygotisk, tegl (1894) Veøy kyrkje (1907) i dragestil/stavkyrkjestil. Lillestrøm kyrkje, basilika, funksjonalisme (1935)

Etter andre verdskrigen

I denne perioden vart nye materialar og nye byggjeteknikkar (som armert betong) innført, og etterkvart kom moderne design til å dominere.

Moderne kyrkjebygg
Molde domkyrkje, armert betong, langplan (1957) Interiør i Vardø kyrkje, hallkyrkje av betong (1958) Kirkelandet kyrkje (1964) Steinkjer kyrkje, basilikaform i betong (1965) «Ishavskatedralen», lettbetong og aluminium (1965) Rønvik kyrkje (1997) Myre kyrkje (1979), vifteform av betong og limtre Seegård kyrkje trebygg med basilikapreg (1997).

Sjå også

• Norges kirker
• Bedehus (ikkje rekna som kyrkje i denne artikkelen)

Bakgrunnsstoff

• Kyrkjebyggdatabasen
• Norges Kirker