Mal:Geologisk tidsskala

Geologisk tidsskala

Supereon	Eon	Æra	Periode^[1]	Serie / Epoke	Faunisk stadium^[2] / Geologisk alder / Stadium	Store hendingar	Start, millionar år sidan^[2]
	Fanerozoikum	Kenozoikum^[3]	Neogen^[3]	Holocen	Kvartær	Den siste istida endar og mennesket sine sivilisasjonar oppstår. Istida endar og den noverande mellomistida startar. Kuldebølgjene i yngre dryas oppstår, Sahara oppstår frå savannene og jordbruk tar til, slik at menneske kan bygge byar. Steinalderen startar rundt 10 000 f.Kr. og går over i koparalderen (3500 f.Kr) og bronsealderen (2500 f.Kr). Kulturar held fram å vekse og utvikle seg gjennom jernalderen (1200 f.Kr.) til antikken.	0,011430 ± 0,00013^[3]^[4]
				Pleistocen	Sein/Det tyrrenske stadiet	Mange store pattedyr oppstår og døyr ut (megafaunaen i pleistocen). Utviklinga av anatomisk moderne menneske. Den siste istida held fram med isbredanning og interstadial (og tilsvarande svingingar frå 100 til 300 ppmv karbondioksid i jordatmosfæren), sterkare ishuseffekt. Varer om lag 1,6 millionar. Siste glasiale maksimum (30 000 år sidan), den siste istida (18 000-15 000 år sidan). Dei første steinalderkulturane. Supervulkanen Toba har utbrot for 75 000 år sidan og skapar ein vulkanvinter og fører kanskje nesten til at menneske vert utrydda.	0,126 ± 0.,05^*
					Mellom		0,500?
					Tidleg		1,806 ± 0,005^*
					Gelasium		2,588 ± 0,005^*
				Pliocen	Piacenzium	Intensivering av ishustilhøva og kvartæristida (den siste) tek til for rundt 2,58 millionar år sidan med kjølig og tørt klima. Australopithecina og mange eksisterande pattedyr og nylege blautdyr oppståd. Homo habilis oppstår.	3,600 ± 0,005^*
				Pliocen	Zancleum		5,332 ± 0,005^*
				Miocen	Messinium	Moderat ishusklima med fleire istider. Orogense på den nordlege halvkula. Ein kan kjenne igjen moderne pattedyr og fuglar, som hest og mastodontar. Gras oppstår overalt. Dei første apene oppstår. Kaikoura-orogensen dannar Dei sørlege Alpane på New Zealand. Orogensene i Alpane i Europa sakkar av, men held framleis på i dag. Den karpatiske orogensen dannar Karpatane i Sentral- og Aust-Europa. Den hellenske orogensen i Hellas og Egearhavet sakkar av, men held framleis på i dag. Samanbrotet i mellomiocen der mange dyr døyr ut. Store skogar fører til mindre karbondioksid i atmosfæren og innhaldet går ned frå 650 ppmv til rundt 100 ppmv.	7,246 ± 0,05^*
					Tortonium		11,608 ± 0,05^*
					Burdigalium		13,65 ± 0,05^*
					Serravallium		15,97 ± 0,05^*
					Langhium		20,43 ± 0,05^*
					Aquitanium		23,03 ± 0,05^*
			Paleogen^[3]	Oligocen	Chattium	Varmt, men gradvis kjøligare klima som går mot istider. Rask evolusjon og mangfaldig faune, særleg pattedyr. Mange blomar oppstår.	28,4 ± 0,1^*
				Oligocen	Rupelium		33,9 ± 0,1^*
				Eosen	Priabonium	Moderat, gradvis kjøligare klima. No utdøydde pattedyr (som creodonta, condylarth, uintatheriidae) blømde og utvikla seg gjennom epoken. Fleire «modern» pattedyrfamiliar oppstår. Primitive kvalartar oppstår. Antarktis frys til igjen og iskappene her dannast. Azollahendinga utløysr ei istid og ishusklimaet som følgde og framleis eksisterer i dag. Slutten på Laramide-orogensen og Sevier-orogensen i Rocky Mountains i Nord-Amerika. Orogenesen til Alpane i Europa startar. Den hellenske orogensen startar i Hellas og Egearhavet.	37,2 ± 0,1^*
					Bartonium		40,4 ± 0,2^*
					Lutetium		48,6 ± 0,2^*
					Ypresium		55,8 ± 0,2^*
				Paleocen	Thanetium	Tropisk klima. Moderne planter oppstår. Pattedyra utviklar seg frå dei primitive artane frå tida då dinosaurane døydde ut. Dei første store pattedyra oppstår (opp til storleikar som bjørn og flodhest). Den alpine orogensen i Europa og Asia startar. Det indiske subkontinentet kolliderar med Asia for 55 millionar år sidan.. Himalaya-orogensen startar mellom 52 og 48 millionar år sidan.	58,7 ± 0,2^*
					Selandium		61,7 ± 0,3^*
					Danium		65,5 ± 0,3^*
		Mesozoikum	Krittida	Øvre/sein	Maastricht	Blomsterplante aukar rakst i takt med nye insekt. Meir moderne eigentlege beinfiskar dukkar opp. Ammonittar, belemnittar, rudist muslingar, bivalves, echinoidéar og svampar er vanlege. Mange nye typar dinosaurar (t.d. Tyrannosaursus, Titanosaursus, andenebb og ceratopsidar) utviklar seg på land, same gjer moderne krokodillar, mosasaurusar og moderne haiar i havet. Primitive fuglar erstattar gradvis pterosaursus. Kloakkdyr, pungdyr og placentale pattedyr dukkar opp. Gondwana bryt opp i mindre delar. Laramid- og Sevier-orogensen startar i Rocky Mountains.	70,6 ± 0,6^*
					Campanium		83,5 ± 0,7^*
					Santonium		85,8 ± 0,7^*
					Coniacium		89,3 ± 1,0^*
					Turonium		93,5 ± 0,8^*
					Cenomanium		99,6 ± 0,9^*
				Nedre/tidleg	Albium		112,0 ± 1,0^*
					Aptium		125,0 ± 1,0^*
					Barremium		130,0 ± 1,5^*
					Hauterivium		136,4 ± 2,0^*
					Valanginium		140,2 ± 3,0^*
					Berriasium		145,5 ± 4,0^*
			Juratida	Øvre/sein	Tithonium	Nakenfrøa planter (særleg bartre, bennettitalar og kongepalmar) og bregner er vanlege. Mange typar dinosaurar, som sauropodar, carnosaurusar og stegosaurusar. Pattedyr er vanleg, men dei er små. Dei første fuglane og øglene dukkar opp. Ichthyosaurusar og plesiosaurusar er det mykje av. Muslingar, ammonittar og belemnittar finst i massevis. Sjøpinnsvin er særs vanleg, i lag med sjøliljer, sjøstjerner, svampar og terebratulide og rhynchonellide armføttingar. Pangea bryt opp i Gondwana og Laurasia. Nevada-orogenesen i Nord-Amerika. Rantigata- og den kimmerske orogensen stoppar opp. Karbondioksidnivået i atmosfæren er 4-5 gonger høgare enn i dag).	150,8 ± 4,0^*
					Kimmeridgium		155,7 ± 4,0^*
					Oxfordium		161,2 ± 4,0^*
				Mellom	Callovium		164,7 ± 4,0
					Bathonium		167,7 ± 3,5^*
					Bajocium		171,6 ± 3,0^*
					Aalenium		175,6 ± 2,0^*
				Nedre/tidleg	Toarcium		183,0 ± 1,5^*
					Pliensbachium		189,6 ± 1,5^*
					Sinemurium		196,5 ± 1,0^*
					Hettangium		199,6 ± 0,6^*
			Trias	Øvre/Sein	Rhaetium	Archosauria dominerer på land som dinosaurar, i hava som ichthyosaurusar og nothosaurusar, og i lufta som pterosaurusar. Cynodontar vert minre og meir pattedyr-liknande, medan dei første pattedyra og krokodillane oppstår. Dicrodium-floraen er vamleg på land. Mange store sjøamfibium som temnospondyli. Ammonittar er ekstremt vanleg. Moderne korallar og eigentlege beinfisk oppstår, og det same gjer mange moderne insektartar. Andes-orogenesen startar i Sør-Amerika, den kimmerske orogenesen i Asia, Rangitata-orogensen på New Zealand. Hunter-Bowen-orogensen i Nord-Australia, Queensland og New South Wales endar, (om lag 260-225 millionar år sidan)	203,6 ± 1,5^*
					Norium		216,5 ± 2,0^*
					Carnium		228,0 ± 2,0^*
				Mellom	Ladinium		237,0 ± 2,0^*
				Mellom	Anisium		245,0 ± 1,5^*
				Nedre/Tidleg («Scythium»)	Olenekium		249,7 ± 1,5^*
				Nedre/Tidleg («Scythium»)	Indusium		251,0 ± 0,7^*
		Paleozoikum	Perm	Lopingium	Changhsingium	Landmassar slår seg saman til superkontinentet Pangaea og Appalachane oppstår. Perm-karbon-istida endar. Synapsidreptilar vert vanlege (som (pelycosaurusar og therapsidar), medan parareptilar og temnospondyle amfibiar framleis er vanlege. I mellomperm vert flora frå koltida erstatta med bartre og dei første verkelege mosane. Biller og floger utviklar seg. Sjølivet blømer ved varme korallrev.Perm-trias-utryddinga skjer for 251 millionar år sidan, der 95 % av livet på jorda døyr ut, inkludert alle trilobittar, graptolittar og blastoidar. Ouachita og Innuitt-orognesane skjer i Nord-Amerika. Ural-orogensen i Europa og Asia forsvinn. Altaid-orogensen pågår i Asia og Hunter-Bowen-orogensen i Australia startar (om lag 260-225 millionar år sidan).	253,8 ± 0,7^*
				Lopingium	Wuchiapingium		260,4 ± 0,7^*
				Guadalupium	Capitanium		265,8 ± 0,7^*
					Wordium/Kazanium		268,4 ± 0,7^*
					Roadium/Ufimium		270,6 ± 0,7^*
				Cisuralium	Kungurium		275,6 ± 0,7^*
					Artinskium		284,4 ± 0,7^*
					Sakmarium		294,6 ± 0,8^*
					Asselium		299,0 ± 0,8^*
			Karbon- tida^[5]/ Pennsyl- vania	Øvre/sein	Gzhelium	Flygande insekt oppstår brått, nokre (som Protodonata og Palaeodictyoptera) er ganske stor. Amfibiar er vanlege og mangfaldige. Dei første reptilane og kolskogane oppstår. Jordatmosfæren har det høgaste oksygeninnhaldet han har hatt nokon gong. Goniatitar, brachiopodar, bryozoa, muslingar og korallar er det mykje av i havet. Foraminiferar finst i massevis. Ural-orogensen i Europa og Asia.	303,9 ± 0,9^*
				Øvre/sein	Kasimovium		306,5 ± 1,0^*
				Mellom	Moskovium		311,7 ± 1,1^*
Nedre/tidleg	Bashkirium			318,1 ± 1,3^*
Karbon- tida^[5]/ Missis- sippitida	Øvre/Sein		Serpukhovium	Store primitive tre, dei førte virveldyra på land, og amfibiske sjøskorpionar lever mellom koldannnande kyst sumper. Rhizodontar er det dominerande rovdyret i ferskvatn. I havet er tidleg hai vanleg og mangfaldig. Pigghudingar (særleg sjøliljer og crinoids og blastoidar) er det mange av. Korallar, bryozoa, goniatittar og brachiopodar (Productida, Spiriferida) er særs vanleg. Trilobittar og nautiloidar vert det færre av. Isbredanning aust i Gondwana. Tuhua-orognesen på New Zealand minkar.	326,4 ± 1,6^*
	Mellom		Viséum		345,3 ± 2,1^*
	Nedre/Tidleg		Tournaisium		359,2 ± 2,5^*
Devontida	Øvre/sein		Famennium	Første ulvefotar, sneller og bregner oppstår, og det same gjer dei første frøplantene (progymnospermar), dei første trea (progymnosperm Archaeopteris), og dei første insekta (utan vinger). Strophomenide og atrypide brachiopodar, rugose og tabulate korallar, og sjøliljer er det mykje av i hava. Goniatitte ammonoidar er det mykje av, medan blekksprutliknande coleoidar oppstår. Trilobittar og pansra agnatar minkar, medan fiskar med kjeve (placodermar, sarcopterygi- og Osteichthye-fisk, og tidleg hai) herskar i havet. Dei første amfibiane er framleis i havet. Det «gamle raude kontinentet» Euramerika finst. Byrjinga på den akadiske orogensen for Anti-Atlas-fjella i Nord-Afrika og Appalachane i Nord-Amerika.	374,5 ± 2,6^*
	Øvre/sein		Frasnium		385,3 ± 2,6^*
	Mellom		Givetium		391,8 ± 2,7^*
	Mellom		Eifelium		397,5 ± 2,7^*
	Nedre/Tidleg		Emsium		407,0 ± 2,8^*
			Pragium		407,0 ± 2,8^*
			Lochkovium		416,0 ± 2,8^*
Silur	Pridoli		ikkje stadia definert	Dei første karplanter, dei første tusenbein og leddyr på land. Dei første fiskane med kjeve, samt mange pansra fisk utan kjeve, i hava. Sjøskorpionar vert store. tabulat og rugosakorallar, armføttingar (Pentamerida, Rhynchonellida) og sjøliljer finst det mykje av. Trilobittar og muslingar er mangfaldige, graptolittar er ikkje like varierte. Starten på den kaledonske orogensen i Storbritannia og Dei skandinaviske fjella.	418,7 ± 2,7^*
	Ludlow		Ludfordium		421,3 ± 2,6^*
	Ludlow		Gorstium		422,9 ± 2,5^*
	Wenlock		Homerium		426,2 ± 2,4^*
	Wenlock		Sheinwoodium		428,2 ± 2,3^*
	Llandovery		Telychium		436,0 ± 1,9^*
			Aeronium		439,0 ± 1,8^*
			Rhuddanium		443,7 ± 1,5^*
Ordovicium	Øvre/sein		Hirnantium	Virvellause dyr utviklar seg til mange nye artar. Tidlege korallar, armføttingar (Orthida, Strophomenida), muslingar, nautiloidar, trilobittar, muslingkreps, bryozo, mange artar av pigghudingar (sjøliljer, cystoidé, sjøstjerne), graptolittars og andre er vanlege. Konodontar (tidlege planktonaktige virvelause dyr) oppstår. Dei første grøne plantene og soppane på land. Istid mot slutten av perioden.	445,6 ± 1,5^*
	Øvre/sein		Andra fauniske stadia		460,9 ± 1,6^*
	Mellom		Darriwilium		468,1 ± 1,6^*
	Mellom		Andre fauniske stadia		471,8 ± 1,6^*
	Nedre/tidleg		Arenig		471,8 ± 1,7^*
	Nedre/tidleg		Tremadocium		488,3 ± 1,7^*
Kambrium	Furongium		Andre fauniske stadia	Særs mangfaldig liv oppstår i den kambriske eksplosjonen. Mange fossil, dei fleste moderne dyrerekkene oppstår. Dei første chordatar oppstår, samt mange utdøydde, problematiske rekker. Archaeocyatha er det mykje av før dei brått forsvinn. Trilobittar, priapulide markar, svampar, uledda armføttingar og mange andre dyr er svært talrike. Anomalocaridar er enorme rovdyr, medan mykje av Ediacara-faunaen døyr ut. Prokaryotar, protistar (som foraminifera), sopp og alger oppstår og finst den dag i dag. Gondwana oppstår. Petermann-orogensen i Australia stoppar. Ross-orogensen i Antarktis pågår. Innhaldet av karbondioksid i atmosfæren er om lag 20-35 gonger så høgt som i dag. (6000 ppmv samanlikna med 385 ppmv i dag)	496,0 ± 2,0^*
	Furongium		Paibium/Ibexium/ Ayusokkanium/Sakium/ Aksajan		501,0 ± 2,0^*
	Mellom		andre fauniske stadia		513,0 ± 2,0
	Nedre/tidleg		andre fauniske stadia/ Tommotium/ Atdabanium/Botomium		542,0 ± 1,0^*
Prekam- brium	Proter- ozoikum^[6]	Neo- proterozoikum^[6]	Ediacara	Gode fossil av dei første fleircella dyra. Ediacarisk biota blømer i havet i heile verda. Enkle sporfossil av mogeleg markliknande Trichophycus. Dei første svampane og trilobittar oppstår. Gåtefulle former er mellom anna geleaktige skapningar formar som sekkar, skiver eller matter (som Dickinsonia).			630 +5/-30^*
			Kryogenium	Mogelegens ein «snøballjord-periode». Fossil er sjeldne. Landmassen Rodinia byrjar å bryte opp.			850^[7]
			Tonium	Superkontinentet Rodinia eksisterer framleis. Sporfossil av enkle fleircella eukariotar. Dei første spor av dinoflagellat-liknande acritarchar.			1000^[7]
		Meso- proterozoikum^[6]	Stenium	Smalt, kraftig metamorfe belter på grunn av orogense då Rodinia vart danna.			1200^[7]
			Ectasium	Koloniar av grønalger i havet.			1400^[7]
			Calymmium	Superkontinentet Columbia bryt opp i mindre bitar, om lag 1,5 milliardar år sidan.			1600^[7]
		Paleo- proterozoikum^[6]	Statherium	Dei første fleircella dyra: protistar med kjerne. Superkontinentet Columbia dominerer.			1800^[7]
			Orosirium	Jordatmosfæren vert oksygenhaldig. Asteroidar treff Vredefort og Sudburybekkenet.			2050^[7]
			Rhyacium	Bushveldformasjonen oppstår. Den huronske istida.			2300^[7]
			Siderium	Oksygenkatastrofen: Lagdelte jernrike bergartar oppstår.			2500^[7]
	Arkeikum^[6]	Neoarkeikum^[6]	Dei første stabile kratonar oppstår. Mantelen veltar mogelegeins overende. Abitibi-grønsteinen i dagen Ontario og Quebec tar form og stabiliserer seg for 2600 millionar år sidan.				2800^[7]
		Mesoarkeikum^[6]	Dei første stromatolittane (truleg cyanobakteriar). Eldste makrofossil.				3200^[7]
		Paleoarkeikum^[6]	Første kjende oksygenproduserande bakterie. Eldste mikrofossil. Eldste kraton på jorda kan ha oppstått i denne perioden.^[8].				3600^[7]
		Eoarkeikum^[6]	Eincella liv (truleg bakteriar og kanskje arkar). Eldste trulege mikrofossil.				3800
	Hadeikum ^[6]^[9]	Nedre imbrium^[6]^[10]	Denne æraen overlappar slutten av det seine tunge bombardementet i det indre solsystemet.				ca 3850
		Nectarium^[6]^[10]	Denne æraen har fått namn etter då Nectarisbassenget og andre hav på månen vart danna.				ca 3920
		Bekkengrupper^[6]^[10]	Eldste kjende bergart (4030 Ma)^[11]. Dei første livsformer og sjølvrepoduserande RNA-molekyla kan ha utvikla seg i denne æraen.				ca 4150
		Kryptisk^[6]^[10]	Det eldste kjende mineralet (Zirkon, 4406±8 Ma^[12]). Danning av jorda (4567,17 til 4570 Ma)				ca 4570

↑ Paleonotolgar refererer ofte til faunisk stadium i staden for geologiske periodar. Terminologien for stadium er ganske komplisert. Sjå «The Paleobiology Database». Henta 17. august 2008. for ei full liste over fauniske stadia.
↑ ^2,0 ^2,1 Åra kan vere noko forskjellig frå kejlde til kjelde. Dette kjem hovudsakleg av usikre radiometriske dateringar. Årstala og feila over i følgje tidsskalaen til International Commission on Stratigraphy frå 2004. Datoar markert med ei * indikerer grenser som er internasjonalt anerkjende.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Historisk vart kenozoikum delt inn i kvartær og tertiær, samt neogen og paleogen. International Commission on Stratigraphy har nyleg slutta å nytte kvartær og tertiær som offisiell terminologi.
↑ Straten på holocen er her gjeve som 11 430 år sidan ± 130 år (dvs. mellom 9610 fvt.-9560 fvt. og 9350 fvt.-9300 fvt.). Sjå holocen.
↑ ^5,0 ^5,1 I Nord-Amerika er karbontida delt inn i mississippi- og pennsylvaniatida.
↑ ^6,00 ^6,01 ^6,02 ^6,03 ^6,04 ^6,05 ^6,06 ^6,07 ^6,08 ^6,09 ^6,10 ^6,11 ^6,12 ^6,13 Proterozoikum, arkeikum og hadeikum vert stundom omtalt samla som prekambrium eller stundom òg kryptozoikum.
↑ ^7,00 ^7,01 ^7,02 ^7,03 ^7,04 ^7,05 ^7,06 ^7,07 ^7,08 ^7,09 ^7,10 ^7,11 Definert ved absolutt alder.
↑ Alderen på den eldste målbare kratonen eller jordskorpe er datert til 3600-3800 millionar år sidan.
↑ Sjølv om det er mykje brukt er ikkje hadeikum eit formelt eon og ein har ikkje vorte eins om ei nedre grense for arkeikum og eoarkeikum.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 Desse namna er teke frå den geologiske tidsskalaen til Månen og vert berre nytta uoffisielt for Jorda.
↑ Eldste bergart på jorda er Acasta-gneisen og er 4,03 milliardar år gammal og funne i Northwest Territories i Canada.
↑ http://www.geology.wisc.edu/%7Evalley/zircons/Wilde2001Nature.pdf