Wikipedia:Utvald artikkel/2005

Utvald artikkel

Kandidatar Kalender

Arkiv: Utvalde artiklar: 2004 – 2005 – 2006 – 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

Diskusjonar: 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

I dag er det laurdag, 2. november 2024 – Oppdater sida

Veke 1

Universitetet i Stavanger blei til 1. januar 2005. Den nye statusen til Høgskolen i Stavanger (HiS) kom etter førti års venting og mykje hardt arbeid frå høgskolen si side. Universitet ligg stort sett på Ullandhaug i Stavanger. Det er organisert i tre fakultet: Det humanistiske fakultetet, Det samfunnsvitskaplege fakultetet og Det teknisk-naturvitskaplege fakultetet.

Bygningane til institusjonen er komne til i rykk og napp. Den største byggjeperioden var dei fem åra fram til 1979, då distriktshøgskolen bygde 20.000 m² med undervisingshus. I dag finn ein eksempel både på raude brakker og penare bygg i sement og glas. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 2

Fish and chips, eller deigdyppa og frityrkokt fisk med frityrkokt potet, er ein populær snøggmattype av engelsk opphav, men er òg populær snøggmat elles på Dei britiske øyane, i Australia, på New Zealand, i Canada og i nokre kystbyar i Nederland og Noreg. I seinare år har òg fish and chips byrja å bli svært vanleg i USA og mange andre stader. I fleire tiår var fish and chips den dominerande, eller ofte meir eller mindre einaste, snøggmaten i Storbritannia.

Dei frityrkokte potetane blir kalla chips i Storbritannia og dei fleste andre engelskspråklege stadene i verda. I USA seier ein helst french fries, men ein kallar likevel denne matretten fish and chips. I Kristiansund, ein av dei stadene i Noreg som har lengst tradisjon med fish and chips, kallar ein gjerne denne snøggmatretten rett og slett «fishan». Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 3

Saturnmånen Titan er den største månen til planeten Saturn, og den einaste satellitten i solsystemet med ein tett atmosfære. Han vart oppdaga 25. mars 1655 av den nederlandske astronomen Christiaan Huygens.

Foreløpig er karta over Titan svært vage og unøyaktige. Atmosfæren er til hinder for bilde av overflata. Men den 14. januar 2005 landa romsonden Huygens på Titan etter sju års ferd gjennom rommet og sendte mellom anna 350 digitale fotografi attende til Jorda. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 4

Det kinesiske språket høyrer til den sinotibetanske språkfamilien. Sjølv om dei mange ulike variantane av kinesisk talespråk ofte blir rekna for eitt språk, kan skiljet mellom desse jamførast med skiljet mellom til dømes dei romanske språka. Skriftspråket har også endra seg over tid, men mykje seinare enn talespråket og har dermed mindre variasjon.

Om lag ein femtedel av folket i verda har ei form av kinesisk som morsmål, og er dermed det språket med flest morsmålsbrukarar i verda. Det kinesiske språket (slik det er tala på standard mandarin) er det offisielle språket til Folkerepublikken Kina og Republikken Kina (Taiwan), eitt av fire offisielle språk i Singapore, og eitt av dei seks offisielle språka til dei sameinte nasjonane. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 5

Vatn er eit kjemisk stoff som finst nesten overalt på jorda og er nødvendig for alt kjent liv. Det finst i flytande form i livsformene på jorda, i vatn, elvar og hav, i dampform i lufta, og i fast form som is eller snø i kalde område. Omlag 70% av overflata på jorda er dekt av vatn.

40% av verdas folk har for lite vatn til eit minimum av hygieniske føremål. I følgje UNESCO sitt internasjonale vassforskingsprogram og deira World Water Development Report (2003) vil verda i løpet av dei neste 20 åra oppleva ein mangel på drikkevatn utan sidestykke i historia. Ein reknar med at mengda av ålment tilgjengeleg, brukbart vatn vil minske med 30% i denne perioden. Årsakene er forureining, global oppvarming og politisk strid. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 6

DK Pattammal (til høgre) syng saman med bror sin, DK Jayaraman, truleg først på 1940-talet

Damal Krishnaswamy Pattammal (f. 2. mars 1919) er ei av dei mest populære og respekterte songarinnene i karnatisk musikk. Ho og dei to samtidige M.S. Subbulakshmi og M.L. Vasanthakumari blir ofte kalla «den kvinnelege treeininga i karnatisk musikk».

Damal Krishnaswamy Pattammal vart fødd den 2. mars 1919 i Kanchipuram i Tamil Nadu av foreldra Damal Krishnaswamy Dikshitar og Rajammal. 14 år gammal heldt ho den første konserten sin i Mahila Samaj i Egmore. Ho vart snart vidkjend, og musikkarriera hennar har vara i over 65 år. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 7

Frauenkirche er tysk for [Vår] Frues kyrkje, og det finst fleire kyrkjer med dette namnet i Tyskland. Den mest kjende av desse er truleg den som står i Dresden. Kyrkja blei øydelagd under bombinga av Dresden den 13. februar 1945, men er i ferd med å bli bygd opp att, og er venta å stå ferdig hausten 2005.

Konstruksjonsarbeidet blir utført med gamle planar og materiale så langt det er mogleg. Bortsett frå kuppelen byggjer ein kyrkja frå gamle materiale som er funne i ruinhaugen. Kvar stein blei boren forsiktig vekk, målt og katalogisert, og med utgangspunkt i kvar han låg i haugen kunne ein rekna seg til kvar han opphavleg hadde vore. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 8

Den norske kongesongen er ein song til ære for den norske kongen. Songen er basert på den engelske kongesongen God Save the Queen, og vart offisielt teken i bruk i Noreg i 1905. Teksten er skriven av Gustav Jensen, og komponisten er vanlegvis rekna som Jean-Baptiste Lully.

Songen er vorten omsett til nordsamisk, og denne versjonen vert sungen, saman med den norske, når kongen er til stades i Sametinget. Det er ikkje sikkert korleis songen skal endrast om Noreg får ei dronning. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 9

Poteta (Solanum tuberosum) er ei rotfrukt som speler ein viktig rolle innan matlaging og andre bruksområde i store delar av verda. Ho kjem opphavleg frå eit lite område i Andesfjella, men planten er så hardfør og matnyttig at han er blitt spreidd vidt utover kloden.

Poteta er blitt foredla til ulike sortar, og finst i mange ulike former, fargar og konsistensar. Det finst ovale og runde poteter, typar som blir store og klumpete og andre som er lange og tynne. Ein kan få poteter som er brune, gule, raude, rosa og lilla utanpå, og same farge, eller kvite, inni. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 10

Clara Zetkin (5. juli 1857–20. juni 1933) var ein tysk sosialist og framståande i tysk og internasjonal kvinnerørsle. Ho måtte gå i eksil på grunn av den politiske aktiviten sin, men var òg medlem av Den tyske riksdagen i tolv år.

Zetkin var ei av dei fremste i arbeidet med å byggje opp den sterke sosialdemokratiske kvinnerørsla i Tyskland. Ho var redaktør i kvinnerørsla sitt blad, «Die Gleichheit» (Likskapen), frå 1891 til 1917. Etter forslag frå Zetkin vedtok ein internasjonal kvinnekonferanse i København i 1910 å gjere 8. mars til den internasjonale kvinnedagen. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 11

Pingvinen Tux er rekna som maskott og symbol for Linux

Linux er eit datamaskin operativsystem og kjernen det er bygd på. Det er mellom dei best kjende døma på fri programvare og open kjeldekode-utvikling.

Nemninga Linux gjeld eigentleg berre Linuxkjernen, men vert i dag nytta om heile Unix-liknande operativsystem (òg kjende som GNU/Linux) som er tufta på Linuxkjernen, biblioteka og verktøya frå GNU-prosjektet. Linuxdistribusjonar inneheld ofte store mengder programvare attåt kjernesystemet.

Linux vart opphavleg utvikla for Intel 386-mikroprosessorar, men stør no fleire ulike prosessorarkitekturar. Det vert nytta i alt frå personlege datamaskinar til superdatamaskinar og småsystem som mobiltelefonar og videokamera. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 12

Påska er den viktigaste av dei kristne høgtidene, og blir markert til minne om Jesu Kristi død og oppstode. I forkant av påska kjem fastetida og den stille veka, og etter påskesundag kjem påsketida, som varar fram til pinse. I tillegg til den kristne tydinga har høgtida òg innslag frå den jødiske pesah, som lammemiddag; frå heidensk tru, som påskeegg; og frå hovudsakleg verdsleg kultur, som påskekrim og påsketur i fjellet.

Opptakta til feiringa av påske byrjar med palmesundag, og held fram med den stille veka der ein markerer skjærtorsdag og langfredag. Desse dagane er til minne om Kristi liding, og markeringa ber i dei fleste kyrkjer framleis preg av den enkle liturgien frå fastetida. I Den katolske kyrkja blir statuar og bilete dekte til, og det blir ikkje ringt med kyrkjeklokkene. Det er óg særs lite dekorasjonar i kyrkjene mellom skjærtorsdag og påskeaftan. Les meir...

Førre tre veker: Potet – Clara Zetkin – Linux
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 13

Langrenn er ein konkurranseidrett som er svært populær i land med snø om vinteren, og då særskilt i Europa og Canada, men etterkvart òg i Japan, Kina og til og med Australia. Idretten er utvikla frå den nordiske tradisjonen med skigåing, opphavleg ein framkomst- og leikemåte og seinare ein populær trim- og fritidsaktivitet. I Noreg vert ofte løyper til bruk for alle preparerte av lokale myndigheiter eller idrettsklubbar. Langrenn høyrer til under dei nordiske greinene, saman med mellom anna skihopping, kombinert og skiskyting. Les meir...

Førre tre veker: Clara Zetkin – Linux – Påske
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 14

LEGO er ein serie av leiketøy som består av fargerike plastklossar, tannhjul, figurar og andre delar som kan monterast saman til realistiske eller fantasifulle modellar av bilar, fly, tog, bygningar, slott, sjørøvarskip, romskip, månebasar, eller nesten kva som helst anna frå eventyr, science fiction, eller det verkelege livet. Pakkane er produsert av LEGO-gruppa, eit dansk firma. God kvalitet og fokus på detaljar sikrar at LEGO-klossar passar saman på mange måtar, og held seg i mange år. LEGO-gruppa starta forsiktig i verkstaden til Ole Kirk Christiansen, ein fattig snikkar frå Billund i Danmark. Den innovative familieeigde verksemda hans vaks etter kvart til ein av dei mest respekterte leiketøyprodusentane i verda.
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 15

Varudapirappu (frå tamil வருடபிறப்பு [varuḍapirappu], årsfødsel) er namnet til den tamilske nyttårsdagen. Varudapirappu fell vanlegvis på den 13., 14. eller 15. april kvart år. I 2005 fell det den 14. april.

Varudapirappu blir enno feira på tradisjonelt vis, hovudsakleg saman med familien. Før varudapirappu må ein skrubba grytene til dei skin og setta dei til sides for å førebu det første måltidet i det nye året. Ein må rydda, vaska og reinsa huset, og pynta det med toranam, lenkjer av mangolauv, over dørene. På nyttårsdagen lagar folk også spesielle kolam, ein slags teikning på bakken med rismjøl, for å ønska alle velkommen inn.

Førre tre veker: Påske – Langrenn – LEGO
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 16

Albert Einstein (14. mars 1879–18. april 1955) var ein tysk-jødisk teoretisk fysikar og nobelprisvinnar som er mest kjend for å ha formulert relativitetsteorien. Einstein vart fødd i Ulm i det daverande kongeriket Württemberg i Tyskland, men voks opp i München. Som tenåring flytte han åleine til Sveits for å bli student (men han strauk på opptaksprøvene til skulen i det første forsøket).

I 1896 sa han frå seg sitt tyske statsborgarskap for å sleppa å gjera militærteneste, og byrja som lærarstudent ved Eidgenössische Technische Hochschule Zürich (Zürich polytekniske institutt). Han var gløgg, men utmerkte seg ikkje som nokon lynskarp elev. I 1900 vart Einstein uteksaminert som lærar i matematikk og fysikk, og fann ut at han ville prøva å få ein vitskapleg artikkel som han hadde skrive, på trykk i tidsskriftet Annalen der Physik. Artikkelen, som vart godteken, tok føre seg eigenskapane til væsker i sugerør.

Førre tre veker: Langrenn – LEGO – Varudapirappu
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 17

Pesah (hebraisk פֶּסַח pèsaḥ) eller jødisk påske er den første av dei tre jødiske valfartsfestane og blir markert i sju eller åtte dagar frå den 15. nisán. Ein rører ikkje vanlege korn- og brødvarer i alle dei sju eller åtte dagane pesah varar.

Den første kvelden, og oftast òg den andre, held ein eit spesielt påskemåltid med symbolske matretter som karpás (selleri eller andre grønsaker), massót (flatbrød), marór (bitre urter), lammebein, eit grilla egg og sausen haróset — ein saus som skal minne om mørtelen dei israelittiske slavane brukte i Egypt. Kvar person drikk fire glas vin eller druejus. Med bakgrunn i desse matrettene og andre rituelle handlingar les ein påskeforteljinga om utgangen av Egypt.

Førre tre veker: LEGO – Varudapirappu – Albert Einstein
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 18

Den andre verdskrigen i Noreg tok slutt den 8. mai 1945. Kongefamilien og eksilregjeringa vende attende til Noreg i mai og juni same året, og ut over sommaren 1945 vart dei tyske styrkane sende attende til Tyskland. Dei allierte hadde frykta at den tyske hæren i Noreg skulle nekta å kapitulera og organisera eit fanatisk forsvar på norsk jord. Øvstkommanderande for dei tyske styrkane i Noreg fekk ordre frå den nye rikspresidenten Karl Dönitz om å leggja ned våpna.

Noreg var blitt invadert den 9. april 1940, og sjølv om landet var dårleg førebudd på krig, møtte tyskarane meir motstand enn venta. Først den 10. juni kapitulerte norske styrker, kongen og regjeringa reiste i eksil til Storbritannia, og ein tok til å organisera ei motstandsrørsle. Les meir.

Førre tre veker: Varudapirappu – Albert Einstein – Pesah
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 19

Ris er ei grasplante som gjev eit stiverikt korn. Namnet er brukt for både kornet og planta. Ris er rekna som eit av dei viktigaste kornslaga i verda. Han er det einaste hovudnæringsmidlet for nesten 50% av menneskja, og, til forskjell frå andre kornslaga, er meir enn 95% av rishausten eten av menneske. Nokre asiatiske språk bruker det same ordet for både 'ris' og 'mat'. Ein kokar ris for å laga han til. Ris kan etast åleine, i suppe, eller med karri eller grønsaker. Les meir.

Førre tre veker: Albert Einstein – Pesah – Noreg under den andre verdskrigen
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 20

17. mai er den norske grunnlovsdagen, feira sidan om lag 1814 til minne om at landet fekk eigen grunnlov og til støtte for norsk identitet og sjølvstende. Den nauriske grunnlovsdagen, til minne om grunnloven landet fekk i 1968, blir òg feira denne dagen.

17. mai er dagen for galisisk litteratur, feira sidan 1963 til minne om den første boka som kom ut på galisisk, Cantares Galegos av Rosalía de Castro frå 1863. Frå 2005 er datoen òg internasjonal dag mot homofobi, til minne om fleire positive hendingar for homofile som hende denne dagen. Les meir

Førre tre veker: Pesah – Noreg under den andre verdskrigen – Ris
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 21

Nordsjøen er eit randhav av Atlanterhavet som ligg innkransa av Noreg og Danmark i aust, Dei britiske øyane i vest og Tyskland, Nederland, Belgia og Frankrike i sør. Nordsjøen grensar mot Norskehavet i nord og er bunde saman med Atlanterhavet gjennom Den engelske kanalen i sør. I aust formar han bukta Skagerrak mellom dei tre skandinaviske landa, som er forbunde til Austersjøen gjennom Kattegat, Øresund, Storebælt og Lillebælt.

Førre tre veker: Noreg under den andre verdskrigen – Ris – 17. mai
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 22

Baron Audun Hugleikson Hestakorn (f. 1240-åra, d. 2. desember 1302) var ein stormann i kongeriket Noreg på 1200-talet. Han vert rekna som ein viktig politikar og jurist for si tid, og ein trur han hadde ei sentral rolle i utforminga av det norske lovverket i mellomalderen (Landslova, Bylova og Hirdskrå). Frå 1280 fram mot århundreskiftet fekk han stadig viktigare stillingar i statsleiinga. Mellom anna hadde han eige sete i kongens råd, han tenestegjorde som stallare («advokat»), fehirde («skatteminister»), og han bar tittelen baron.

Førre tre veker: Noreg under den andre verdskrigen – Ris – 17. mai
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 23

Unionsoppløysinga i 1905 er ei nemning på hendingane som gjorde at unionen mellom Noreg og Sverige vart oppløyst.

Unionen hadde etter 1884 lite å seia for innanrikespolitikken, men i utanrikspolitikken var Noreg framleis nøydd til å følgja svenskane. Dei svenske styresmaktene ville ikkje gje Noreg rett til å ha konsulat eller ambassadar i utlandet, ettersom Noreg tilhøyrte Sverige. Dette førte med seg problem for norske sjøfolk, som stadig hadde bruk for hjelp rundt om i verda, men opplevde at svenske konsular var lite hjelpsame. Så vedtok Stortinget ein lov om eit eige norsk konsulatvesen. Les meir

Førre tre veker: Ris – 17. mai – Baron Audun Hugleikson Hestakorn
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 24

Hydrogen er ein fargelaus og luktfri, ugiftig men svært brennbar gass. Det er det lettaste av alle grunnstoff og har atomnummer 1 og symbolet H. Hydrogen kan reagera med dei fleste andre grunnstoff. Det finst i vatn, i alle organiske stoff og i alle organismer. Det er det vanlegaste grunnstoffet i universet, og så godt som alle stjerner i hovudserien består av hydrogen i plasma-fase. Hydrogen blir brukt i ammoniakk-produksjon, som rakett-drivstoff, alternativt drivstoff i bilar, og i den siste tida som kraftkilde for brensleceller. Les meir

Førre tre veker: 17. mai – Baron Audun Hugleikson Hestakorn – Unionsoppløysinga i 1905
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 25

Afrika er verdas andre største og andre folkerikaste verdsdel etter Asia. Med ein flatevidd på 30 244 050 km² (inkludert øyane) dekker han 20,3% av alt landarealet på jorda. Dei 800 millionar afrikanarane utgjer om lag sjuendeparten av alt folket på jorda.

Arkeologisk og genetisk forsking tyder på at menneskja opphavleg kom frå Afrika og utvandra til resten av verda. Det er her ein finn dei eldste busette områda i verda.

I dag er verdsdelen hovudsakleg kjend for krig, svoltkatastrofar, AIDS-epidemi og fattigdom. Dette er eit noko skeivt bilde, ettersom me sjeldan høyrer om dei afrikanske landa der det går bra. Likevel er det slik at sidan Afrika blei kolonisert har verdsdelen strevd med å koma seg på beina. Les meir

Førre tre veker: Baron Audun Hugleikson Hestakorn – unionsoppløysinga i 1905 – hydrogen
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 26

Roskilde Festival er ein av dei største årlege musikkfestivalane i Europa. Festivalen vert oftast arrangert i slutten av juni og byrjinga av juli like utanfor byen Roskilde, som ligg om lag 36 km sørvest for København.

Festivalen vart første gong arrangert i 1971 av dei to studentane Mogens Sandfær og Jesper Switzer Møller, saman med marknadsføraren Carl Fischer. Den gongen var hippiar målgruppa, men etter at Roskilde Foundation tok over arrangementet i 1973 vart målgruppa etterkvart utvida til å gjelde ungdom generelt frå heile Europa, sjølv om festivalen framleis legg hovudvekta på rock (og pop).

Roskilde Festival 2005 har band som Audioslave, Black Sabbath, D-A-D, Duran Duran, Foo Fighters, Green Day, Brian Wilson og om lag 150 andre band og DJ'ar på programmet. Les meir

Førre tre veker: unionsoppløysinga i 1905 – hydrogen – Afrika
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 27

Innsida av den portugisiske synagogen i Amsterdam, med tebáen (leseplattforma) nærmast og Hekhál (arka) i bakgrunnen.

Den portugisiske synagogen i Amsterdam, oftast kalla Esnoga (nederlandsk uttale: snoge), ligg ved gata Visserplein, beint imot det historiske sentrumet av Amsterdam, rett ved Det jødiske historiske museet i Amsterdam. Dette monumentale bygget vart bygd på 1600-talet (det såkalla gyldne hundreåret i Nederland) for det sefardiske trussamfunnet Talmud Tora (Det portugisisk-israelittiske trussamfunnet i Amsterdam). Etter andre verdskrigen og Holocaust er det ikkje meir enn 700 medlemmer i meinigheita. Men denne synagogen, som mirakuløst nok overlevde nazistane sine øydeleggingar (fleirtalet av dei tyske synagogane vart sette i brann), er stadig open for publikum.

Den 12. september 1670 vart tomta kjøpt for oppføring av den nye portugisiske synagogen i Amsterdam. Synagogen vart teikna av den nederlandske arkitekten Elias Boumann. Arbeidet tok til den 17. april 1671, og synagogen vart innvigd på 2. august 1675. Les meir

Førre tre veker: hydrogen – Afrika – Roskilde Festival
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 28

Bykommunen Bodø er fylkeshovudstad i Nordland fylke. Ein person frå Bodø blir gjerne kalla bodøværing.

Bodø ligg nord for polarsirkelen (67° 17" N 14° 23" O) og har midnattsol frå 4. juni til 8. juli. Byen si plassering midt mellom hav og innland har gjeve han eit solid næringsgrunnlag. Bodø kommune grensar i nordaust mot Sørfold, i aust mot Fauske og Saltdal, og i sør mot Beiarn og Gildeskål.

Bodø sitt byvåpen er ei gul sol på raud bakgrunn. Byvåpenet er teikna av Hallvard Trætteberg, og vart vedteke ved resolusjon av regjeringa den 24. juli 1959. Byvåpenet symboliserer at Bodø er den fyrste byen nord for polarsirkelen. Les meir

Førre tre veker: Afrika – Roskilde Festival – Den portugisiske synagogen i Amsterdam
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 29

Mars er den fjerde planeten frå sola i solsystemet vårt. På grunn av den raude fargen sin, som kan minna om blod, har han fått namn etter den romerske krigsguden Mars. Mars har to små månar, Phobos (frykt) og Deimos (skrekk). Begge er urunde og små, dei er moglegvis innfanga asteroider. Overflatearealet på Mars er bare ein firedel av det til jorda, men viss ein ser bare på landarealet (over vatn) på jorda er det omtrent like mye som arealet på Mars. Massen til Mars er kun 1/10 av den til jorda.

Mars har alltid fascinert menneska. Den raude, eldfulle utsjånaden på himmelen er mystisk og fengslande. 20. juli 1976 landa det første romskipet frå jorda, Viking 1, på Mars. Les meir

Førre tre veker: Roskilde Festival – Den portugisiske synagogen i Amsterdam – Bodø
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 30

Kronos er namnet på ein av titanane i gresk gudelære. Namnet hans liknar på det til Chronos, personleggjeringa av tida, men dei to er ikkje den same. Kronos svara til Saturn i romersk gudelære. Han høyrde til den første generasjonen av titanane, og nokre myter seier at han var den yngste av dei.

Grekarane dyrka Kronos som ein gud for korn, natur, jordbruk og grøde. Han blei gjerne avbilda med ein sigd i handa, både fordi han var grødegud og avdi han brukte sigden som våpen. Festivalen Kronia blei halden i Aten den tolvte dagen av kvar månad (hekatombaion) til ære for Kronos og grøden.

Kronos vann stillinga si ved å drepa eller lemlesta sin eigen far, Uranos – Himmelen, som forbanna han og sa at same skjebnen skulle ramma ugjerningsmannen. For å hindra dette åt Kronos kvart av barna sine så snart dei var fødde. Les meir...

Førre tre veker: Den portugisiske synagogen i Amsterdam – Bodø – planeten Mars
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 31

Atombombene over Hiroshima og Nagasaki var to atombomber sleppte i lufta over dei japanske byane Hiroshima og Nagasaki den 6. og 9. august 1945. Bombene drap minst 120 000 menneske med ein gong, og dobbelt så mange over tid. I tillegg har dei som overlevde bombene og etterkomarane deira slite med seinskader som kreft og misdanningar. Fellesnemninga på dei som blei påverka av bomba på japansk er hibakusha (被爆者), og dei er framleis ei eiga gruppe i Japan som kan oppleva å bli utstøtte, ikkje få arbeid, og ha problem med å stifta familie.

Den 15. august, ni dagar etter det første atomåtaket og seks dagar etter det andre, sende dei japanske styresmaktene ei formell overgjeving til amerikanske styrker. USA hadde oppnådd det dei ville, men ei grufull øydelegging som skulle plaga ofra i åra som kom var igjen. Les meir...

Førre tre veker: Bodø – planeten Mars – Kronos
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 32

Jølster er ein kommune i Sogn og Fjordane og ligg i Indre Sunnfjord. Det er to tettstader i Jølster; Vassenden og Skei.

Nikolai Astrup budde i Jølster og henta dei fleste av motiva sine her. Astruptunet er det best kjende museumet i kommunen.

Mykje av låglandet og dei fleste grendene i kommunen kretsar i stor grad rundt det store Jølstravatnet, som ligg omlag 200 moh. Det høgste fjellet i kommunen heiter Snønipa og er 1 827 meter høgt. Namnet Jølster stammar frå det norrøne uttrykket «jǫlmstr» som tyder bråk eller larm. Les meir...

Førre tre veker: planeten Mars – Kronos – Atombombene over Hiroshima og Nagasaki
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 33

Historia til landet som i dag heiter Myanmar dekker òg område som no ligg i naboland, som Bangladesh, India, Kina, Laos og Thailand.

Det har budd menneske i det som no blir rekna som Myanmar så tidleg som for 11 000 år sidan, men den første sivilisasjonen ein veit om er monfolket. Dei migrerte truleg til området rundt år 3000 f. Kr, og det første kongedømet deira, Suwarnabhumi, vaks fram kring Thaton rundt 300 f. Kr. Munnlege historieoverføringar tyder på at dei støtte på buddhismen gjennom oversjøisk kontakt omtrent 100 år før, og seinast rundt 300 f. Kr, då dei møtte ei utsending av misjonerande munkar frå Asjoka. Mykje av dei skriftlege nedteikningane deira er vorte øydelagde av krigar. Mon-kulturen blei etter kvart sterkt påverka av indisk kultur. I løpet av 800-talet kom denne blandinga til å dominere heile det sørlege Myanmar. Les meir

Førre tre veker: Kronos – Atombombene over Hiroshima og Nagasaki – Jølster
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 34

Sommar-OL 1908 eller Dei 4. olympiske sommarleikane blei halde i London i Storbritannia. Vertsnasjonen blei beste nasjon, medan Noreg fekk to gullmedaljar.

Leikane var opphavleg lagde til Roma, men etter vulkanutbrotet til Vesuv i 1907, som la Napoli i ruinar, måtte italienarane bruka alle midlane sine til gjenoppbygging. OL blei flytta til London, og White City Stadium blei bygd på rekordfart.

Leikane i 1908 var dei fyrste som inneheldt vinterøvingar, med fire kunstlaupsøvingar. Isøvingane kunne sjølvsagt ikkje haldast om sommaren, men gjekk føre seg nokre månader ifrå dei andre øvingane. Les meir...

Førre tre veker: Atombombene over Hiroshima og Nagasaki – Jølster – Myanmar
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 35

Den karnatiske fiolinen er utvikla frå den europeiske fiolinen til å bli eit viktig og verdsett instrument innan karnatisk musikk. Han har same forma som den europeiske fiolinen, men er halden på ein veldig forskjellig måte — fiolinspelaren sitt med den breie enden på skuldra og den andre kvilande på foten. Les meir...

Førre tre veker: Sommar-OL 1908 – Burmesisk historie – Jølster
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 36

Sjøkyr er havpattedyr av ordenen Sirenia. Dei planteetande dyra held til i kyststrok rundt Atlanterhavet. Ein deler sjøkyrne inn i to familiar, manatar og dugongar.

Sjøkyrne har tilpassa seg livet i havet. Lemmane deira har utvikla seg til årer dei kan padla seg rundt med, men armane kan òg brukast til å "gå" langs botnen og til å bevega mat mot munnen deira. Dyra har få tenner og mykje kroppsfeitt, og brystvortene sit under armane deira. Dei er gråfarga, og kan gjerne sjå ut som store steinar når dei ligg på botnen av hav eller vatn. Les meir.

Førre tre veker: Karnatisk fiolin – Sommar-OL 1908 – Burmesisk historie
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 37

Demokrati er eit styresett der størstedelen av innbyggjarane i eit samfunn kan røysta over korleis samfunnet skal styrast. I moderne demokrati har alle statsborgarar over ein viss alder røysterett, men somme tider med visse unntak, som fengsla eller umyndiggjorte menneske. Vidare held ein val med jamne mellomrom, anten over saker som skal avgjerast, eller over kven som skal representera folket og ta avgjerder for det. Maktfordelingsprinsippet er grunnleggjande for moderne demokrati. Det same er ytringsfridom, særleg frie medium.

Ordet demokrati kjem frå gresk, og betyr folkestyre. Så langt er det greitt. Men heile folket kan ikkje styre samtidig, det er ikkje gitt at alle folk tilhøyrer folket i politisk forstand, kva som skal styrast er ikkje gitt i utgangspunktet, og det ligg heller ikkje noko eksplisitt om rettar i omgrepet. Difor er omgrepet ikkje så eintydig som ein ofte kan få inntrykk av. Les meir...

Førre tre veker: Sjøku – Karnatisk fiolin – Sommar-OL 1908
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 38

Rogn (Sorbus aucuparia) er eit lauvtre i planteslekta Sorbus og sorterer under rosefamilien. Treet kan bli opp til 10 meter høgt avhengig av klima. Langs kysten og i fjellet kan rogn også vere i buskeform. Unge tre er slanke og kjegleforma, men etter som tida går blir dei meir avrunda og buskete. Dette er fordi treet ofte manglar eigentlege toppskot.

Rogn veks som pionertre og i skogbryn over heile Europa, bortsett frå i Middelhavslanda og i Alpane. Treet finst i heile Noreg og opp til 1500 moh. i sør. Det er lyskrevande, men tåler vind. Les meir...

Førre tre veker: Demokrati – Sjøku – Karnatisk fiolin
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 39

Nintendo Entertainment System (ofte forkorta til NES eller ganske enkelt Nintendo) er ein 8-bits spelekonsoll laga av det japanske føretaket Nintendo. Konsollen er kjend for ei rekke klassiske TV-spel, til dømes Super Mario Bros. NES blei mindre populær etter at Super Nintendo blei lansert i 1990, og gjekk ut av produksjon få år seinare, men fekk på grunn av den tidlegare store spreiinga ein nostalgisk kultstatus. Les meir...

Førre tre veker: Rogn – Demokrati – Sjøku

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 40

Insulin (frå latin insula, 'øy') er eit polypeptid-hormon som vert laga av cellegrupper kalla dei langerhanske øyane i bukspyttkjertelen og vert utskilt til blodet avhengig av matinntak og blodsukkernivå. Insulin står sentralt i kroppen sin sukker-/karbohydrat-/glukose-metabolisme, og underskot på insulin fører til diabetes mellitus, såkalla sukkersjuke. For lite insulin ved diabetes gjev høgt blodsukker og for mykje insulin ved diabetesbehandling kan gje lågt blodsukker, såkalla føling. Insulin fungerer også som eit anabolt (vevsbyggjande) hormon i feitt- og protein-stoffskiftet. Mangel på insulin kan difor føra til tap av muskel- og feittvev, og vekttap er eit vanleg symptom på diabetes mellitus. Les meir...

Førre tre veker: NES – Rogn – Demokrati

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 41

Kippúr eller jom kippúr (frå hebr. יוֹם הַכִּפּוּרִים jōm hakkippūrīm) er den jødiske forsoningsdagen. Høgtida er ei av dei viktigaste i den jødiske kalenderen, og blir gjerne halden også av dei som er mindre religiøse. På kippúr skal ein gjera opp for synder, både som folk og som enkeltperson. Ved å sona for dei får ein òg tilgjeving.

Kippúr fell på den tiande dagen av månaden tisjré. Etter den sivile kalenderen havnar kippúr ein dag mellom 15. september og 14. oktober. I 2005 fell kippúr på 13. oktober — det vil seie frå 12. oktober ved solnedgang til 13. oktober etter solnedgang. Dei ti dagane før høgtida, innleia av nyttårsdagen rosj hasjana, har vore ei tid av anger og bøn. Kippúr står for reinsing frå synd, og på grunn av dette ber mange jødar symbolske kvite klede på denne dagen. Les meir...

Førre tre veker: Insulin – NES – Rogn

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 42

Senterpartiet (SP) er eit norsk politisk parti med grunnlag i den norske primærnæringsrørsla (bonde- og fiskarrørsla) som vart stifta på landsmøtet i Noregs Bondelag i 1920. Partiet vart kalla Bondepartiet og var det andre klassepartiet i Noreg, etter Arbeidarpartiet. Partiet braut dei organisatoriske banda til bonderørsla allereie i 1922, og i 1965 endra dei namn til Senterpartiet. Les meir…

Førre tre veker: Jom kippúr – Insulin – NES

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 43

William Henry Gates III, (fødd 28. oktober 1955), best kjend som Bill Gates, er ein forretningsmann og programvareutviklar frå USA. Saman med Paul Allen grunnla han verksemda Microsoft, der han idag er styreleiar og «hovudprogramvarearkitekt». Tidsskriftet Forbes har sett Gates som den rikaste personen i verda, med unntak av statsoverhovud, frå 1993 og fram til 2005. Nettoformuen hans er rekna ut til å vera omlag 46,5 milliardar dollar (2005). Les meir...

Førre tre veker: Senterpartiet – Jom kippúr – Insulin

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 44

Fyrverkeri som stjerneskot er svært populære for alle religionar under dipavali.

Dipavali eller divali er namnet åt den indiske lyshøgtida. Ho vert feira med å tendra oljelampar og fyrverkeri. Dipavali er den einaste høgtida som tradisjonelt har vorte feira i alle delar av India og er difor i dag vorte eit symbol på samhald i landet.

Sjølv om dipavali i Vesten vert sett på som éin hinduistisk fest er han eigentleg mykje meir enn det. Høgtida inkluderer ti ulike hinduistiske, djainistiske og sikh-festar, som fell på eller rundt den første nymånen i den indiske månaden kártika. Les meir...

Førre tre veker: Bill Gates – Senterpartiet – Jom kippúr

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 45

Maria Skłodowska-Curie (7. november 1867–4. juli 1934), kjend som Marie eller Madame Curie, var ei polsk-fransk vitskapskvinne som stod for banebrytande forsking på radioaktive stoff. I samarbeid med ektemannen Pierre Curie oppdaga ho polonium og radium og hjelpte til med å forklara fenomenet radioaktivitet. Curie blei tildelt to nobelprisar, i fysikk og kjemi. Curie var den første kvinnelege nobelprisvinnaren, den første som fekk to nobelprisar, og éin av to som har fått dei innan to ulike felt. Les meir...

Førre tre veker: Dipavali – Bill Gates – Senterpartiet

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 46

Fri vilje er ei filosofisk doktrine som diskuterer om vala me gjer som menneske blir gjort ut frå oss sjølve. Innan naturvitskapen og tildels sosiologisk forsking er det mykje som tyder på at det ikkje finst fri vilje, men likevel har folk flest ei sterk kjensle av å inneha ein eigen fri vilje.

Diskusjonen har vore oppe sidan Aristoteles si tid, men har vorte aktualisert meir med ny forsking. Les meir…

Førre tre veker: Marie Curie – Dipavali – Bill Gates

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 47

Snø er nedbør i form av krystallinsk vass is som kjem ned i store mengder snøflak. Ettersom snøen er sett saman av små, grove partiklar, er det eit granulært materiale. Snøen har ein open og dermed mjuk struktur, dersom han ikkje er pakka saman av ytre press.

Snø vert vanlegvis danna når vassdamp går gjennom deposisjon høgt i jordatmosfæren ved temperaturar under 0°C, og deretter fell til bakken. Snø kan også lagast ved hjelp av snøkanonar, sjølv om det dei lagar er partiklar som liknar meir på hagl. Les meir...

Førre tre veker: Fri vilje – Marie Curie – Dipavali

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 48

Émile Durkheim (15. april 1858–15. november 1917) var ein fransk vitskapsmann, kjend som ein av grunnleggarane av sosiologien.

Durkheim søkte å lage ein vitskap for den sosiale ordenen ved å studere denne som «... måtar å handle på, å tenkje og føle på, som er utanfor individet og som er gjeve ei ytre tvingande makt og som i kraft av denne påtvingar seg individet». For Durkheim var det avgjerande at ein skulle studere det sosiale frå ei utside – som ting. Les meir...

Førre tre veker: Snø – Fri vilje – Marie Curie

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 49

Avokadofrukta, som opphavleg er eit bær, er rund til pæreaktig i fasongen og har ein nøtteaktig smak. Det læraktige skalet varierer med sortane frå grøn til mørkegrøn. Steinen inni ein vaksen frukt er om lag så stor som ein golfball. Fruktkjøtet er gulgrønt til gullgult, men fargar seg mørkt dersom det blir utsett for luft (pga. oksidering). Ordet «avokado» stammar frå nahuatl-ordet ahuacatl som også tyder ‘testikkel’. Spanjolane gjorde det om til «avocado» — eit uttrykk dei var vande med, sidan det var eit gammalt ord for ‘advokat’. Les meir...

Førre tre veker: Émile Durkheim – Snø – Fri vilje

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 50

Sjakk er eit brettspel for to spelarar, og er eitt av dei mest utbreidde spela i verda. Det vert spela med 32 brikker på eit kvadratisk brett med 64 ruter. Målet med spelet er å setja kongen til motspelaren i ein slik situasjon at han ikkje kan reddast.

Spelet er svært innvikla og er blitt kalla både ein kunst og ein vitskap. Dei mange trekka og moglege utviklingane i spelet er så mange at ikkje ein gong dei beste spelarane kan sjå for seg alle utfalla. Talet på moglege spel er større enn talet på atom i universet. Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 51

Jul er opphavleg namnet på den norrøne midtvinterfesten, men blir i dag særleg bruka om den kristne høgtida til minne om Jesu fødsel. Jula slik ho blir feira i Noreg og elles i Skandinavia i dag er ei synkretistisk høgtid som hovudsakleg inkluderer trekk frå den kristne kristmessa, den romerske saturnalia-festen og den norrøne jula — i tillegg til enkelte trekk frå mellom anna den jødiske lysfesten hanukká.

I Noreg blir jula feira med julemat, levande lys og musikk; ein gjev kvarandre gåver, dei fleste pyntar juletre, i mange familiar les ein juleevangeliet, mange går til julegudstenester i kyrkja. Det er vanleg å halde juletrefest på samfunnshuset i romjula. Les meir...

Førre tre veker: Sjakk – Avokado – Émile Durkheim

Vis - Diskusjon - historikk

Veke 52

Jupiter (symbol ♃) er den femte planeten frå sola og den største i solsystemet. Namnet kjem frå den romerske guden Jupiter. Etter ein gammal konvensjon for solsystemet (som er på veg ut) har kart over (og bilete av) Jupiter alltid nord ned og sør opp. Jupiter har 2,5 gonger meir masse enn alle dei andre planetane til saman. Han er så massiv at til og med det felles tyngdepunktet med sola ligg utanfor soloverflata (1,068 gonger solradiusen frå sentrum av sola). Les meir...
Vis - Diskusjon - historikk

Utvald artikkel

Kandidatar Kalender

Arkiv: Utvalde artiklar: 2004 – 2005 – 2006 – 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

Diskusjonar: 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

I dag er det laurdag, 2. november 2024 – Oppdater sida